Ο τρόμος του πολέμου, του Π. Ρούμπενς
Με την είσοδο της νέας χρονιάς 2024 ο «επανεξοπλισμός» έγινε η αγαπημένη λέξη, ο όρος πασπαρτού της δημόσιας συζήτησης στη Γαλλία. Αντίθετα με ό,τι συνέβη στην Ελλάδα με άλλες λέξεις φετίχ, όπως «εμβληματικός» και «επιχειρηματικότητα» που ξεκίνησαν από μικρές εστίες για να καταλήξουν βαθμιαία σε γιγαντιαίο βερμπαλιστικό κύμα, στη Γαλλία υπήρξε ένα «μπιγκ μπαγκ» από το οποίο και μετά το κύμα του «επανεξοπλισμού» παρέσυρε τα πάντα στο διάβα του. Η πρωταρχική έκρηξη σημειώθηκε στο πρωτοχρονιάτικο μήνυμα του προέδρου Μακρόν το βράδυ της 31 Δεκεμβρίου 2023. Εκεί έθεσε ως στόχο της κυβέρνησης για το νέο έτος τον «επανεξοπλισμό της πολιτικής συνείδησης» των Γάλλων, le réarmement civique. Ένα μήνα αργότερα, στις προγραμματικές δηλώσεις του νέου πρωθυπουργού Γκαμπριέλ Ατάλ, το ρήμα επανεξοπλίζω και το ουσιαστικό επανεξοπλισμός επαναλήφθηκαν 14 φορές για διάφορους τομείς άσχετους με τα όπλα, όπως δημογραφικός επανεξοπλισμός, υγειονομικός, σχολικός, πολιτισμικός κα. Τις επόμενες μέρες η επιδημία του επανεξοπλισμού πέρασε στον Τύπο, όπου, επικριτικά βέβαια, έγινε επίσης λόγος για «δημογραφικό επενεξοπλισμό» και για «χημικό επανεξοπλισμό» της γεωργίας. (Le Monde 4-5. 2.2024).
Πολεμοχαρείς ρητορικές και πρακτικές
Όπως πολλές διανοητικές μόδες στη Γαλλία, δεν αποκλείεται και η μόδα του φραστικού «επανεξοπλισμού» να εξαντληθεί και να περάσει μετά από κάποιο διάστημα. Αντίθετα, στη Γερμανία, στον άλλο εταίρο του άλλοτε δίδυμου κινητήρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο φραστικός επανεξοπλισμός διαρκεί εδώ και δύο χρόνια, από τη μέρα που ο καγκελάριος Σολτς μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία εξήγγειλε την «αλλαγή εποχής» και τη σύσταση ενός ταμείου ειδικού σκοπού 100 δισ. ευρώ για τον επανεξοπλισμό του γερμανικού στρατού. Παρά τις οργανωτικές δυσκολίες που συναντά η υλοποίηση του σχεδίου, οι γερμανικές ένοπλες δυνάμεις βρίσκονται έκτοτε σταθερά στο κέντρο της δημόσιας συζήτησης και ο υπουργός Άμυνας Μπόρις Πιστόριους παρουσιάζεται στις δημοσκοπήσεις σαν ο δημοφιλέστερος ενεργός πολιτικός της Γερμανίας. Είναι ο Πιστόριους, αυτός που χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο αξιόμαχος (kriegstüchtig) για τον γερμανικό στρατό στην ετήσια κλειστή σύσκεψη της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας που πραγματοποιήθηκε τον Νοέμβριο του περασμένου χρόνου. Το επίθετο tüchtig χρησιμοποιείται κατά κανόνα για να χαρακτηρίσει τους επιμελείς μαθητές και τους ικανούς τεχνίτες και η σύνδεσή του με τη λέξη πόλεμος (krieg) σε μια χώρα που μέχρι πριν από δύο χρόνια το σύνθημα ήταν «ποτέ πια πόλεμος» προκάλεσε αίσθηση και αντιδράσεις. Πριν από λίγες μέρες ο στρατηγός γενικός επιθεωρητής του γερμανικού στρατού εξήγησε ότι «αξιόμαχος» δεν σημαίνει ότι ο στρατός είναι απλά ικανός να εξασφαλίσει την άμυνα της χώρας, αλλά ότι έχει πραγματοποιηθεί μια στροφή στον τρόπο σκέψης και στη στάση των Γερμανών απέναντι στον πόλεμο. Και προς την κατεύθυνση αυτήν, τουλάχιστον στο επίπεδο της πολιτικής ηγεσίας, σημειώνεται στη Γερμανία ταχύτατη πρόοδος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η βέβαια ανέκαθεν πολεμοχαρής πρόεδρος της επιτροπής Άμυνας του Μπούντεσταγκ, Μαρί Αγκνές Στρακ Τσίμμερμαν, σε δηλώσεις της στην εφημερίδα Frankfurter Allgemeine στις 22 Ιανουαρίου, πρότεινε τη στρατολόγηση ξένων πολιτών για να συμπληρωθούν ταχύτερα τα κενά σε οπλίτες του γερμανικού στρατού. Η ίδια πολιτικός είναι υπέρμαχος της απόκτησης ατομικών όπλων από τη Γερμανία, κάτι που απαγορεύουν οι συνθήκες επανένωσης της Γερμανίας. Ο πρόεδρος του κόμματός της και υπουργός Οικονομικών Κρίστιαν Λίντνερ επωφελήθηκε από την αναφορά του Εμανυέλ Μακρόν για την προστασία της Ευρώπης από τη γαλλική πυρηνική δύναμη, για να θέσει έμμεσα το αίτημα για την απόκτησης ατομικών όπλων από τη Γερμανία. Σε αυτό συμφώνησε και η επικεφαλής του ψηφοδελτίου των Σοσιαλδημοκρατών για τις ευρωπαϊκές εκλογές Κατερίνα Μπάρλεϋ. (Frankfurter Allgemeine 12 και 14.2.2024, Der Spiegel 17.2.2024). Ο γάλλος πρόεδρος δεν περίμενε, όμως, την ολοκλήρωση του ευρωπαϊκού επανεξοπλισμού πριν προτείνει με περισσή ελαφρότητα στις 26 Φεβρουαρίου την αποστολή ευρωπαϊκών στρατευμάτων στην Ουκρανία, προκαλώντας αμηχανία στους γερμανούς εταίρους του.
Η αβάσταχτη επιπολαιότητα
Ο υλικός επανεξοπλισμός στη Γαλλία και τη Γερμανία γίνεται ενόψει ενός πολέμου με τη Ρωσία, η πιθανή έκρηξη του οποίου τοποθετείται στη ρητορική των γερμανών πολιτικών γύρω στο έτος 2030. Δεν μπορεί, όμως, κανένας να αποκλείσει ότι επιπολαιότητες, όπως αυτές του Μακρόν και του νεοεκλεγέντος προέδρου της Φινλανδίας που δήλωσε ότι εξετάζει το ενδεχόμενο να καλέσει το ΝΑΤΟ να τοποθετήσει πυρηνικά όπλα στη χώρα του, η οποία συνορεύει με τη Ρωσία, να προκαλέσουν νωρίτερα τον τρίτο και τελευταίο παγκόσμιο πόλεμο στον πλανήτη μας. Οι πολιτικές ηγεσίες τόσο στη Δύση, όσο και στη Ρωσία, έχουν αυτοπαγιδευθεί σε ρητορικές υπερβολές και με δυσκολία θα άντεχαν το πολιτικό κόστος ενός συμβιβασμού και ακόμα λιγότερο της ήττας της πολιτικής τους.
Εάν ένας γενικευμένος πόλεμος στην Ευρώπη αποτελεί προς το παρόν μόνο ένα ενδεχόμενο, αυτό που είναι ήδη βέβαιο, είναι πως ο δημόσιος λόγος περί αυτού και οι αυξημένες στρατιωτικές δαπάνες έχουν επιφέρει ριζικές αλλαγές στις συλλογικές συμπεριφορές, τους θεσμούς και την οικονομία. Στη Γαλλία, στις προγραμματικές δηλώσεις της νέας κυβέρνησης, «η αποκατάσταση του κύρους της αυθεντίας και η πράσινη μετάβαση» αναφέρονται στο πλαίσιο της ίδιας φράσης, ενώ οι στρατιωτικές αναλογίες διανθίζουν όλο το κείμενο: «Το σχολείο είναι η αιχμή του δόρατος του επανεξοπλισμού της πολιτικής συνείδησης που ζήτησε ο πρόεδρος της Δημοκρατίας. Όπως εκείνος υποσχέθηκε θα διπλασιαστούν οι ώρες της διδασκαλίας της αγωγής του πολίτη στο γυμνάσιο. Ο στόχος του επανεξοπλισμού της πολιτικής συνείδησης είναι στον πυρήνα των προτεραιοτήτων της κυβέρνησής μου. Πρέπει να επιβάλουμε τον σεβασμό της αυθεντίας παντού μέσα στις σχολικές τάξεις, στις οικογένειες, στους δρόμους». Αυτό σχεδιάζεται να γίνει με αυστηρότερη ποινική μεταχείριση των παραβατών, με τον εγκλεισμό των νεαρών παραβατών σε αναμορφωτήρια, με την τιμωρία των γονιών τους και με την περικοπή των δικαιωμάτων των ανέργων.
Ανάλογοι είναι οι βραχυπρόθεσμοι στόχοι του φραστικού επανεξοπλισμού στη Γερμανία. Οι πατέρες του συντάγματος της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας ήθελαν το καθεστώς να είναι σε θέση να αμυνθεί, η Δημοκρατία να είναι «βέρχαφτ» (wehrhaft), όπως είναι ο όρος στα γερμανικά (η συνήχηση με τη Βέρμαχτ του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου είναι ανατριχιαστική). Το γερμανικό σύνταγμα προβλέπει ως μέσο άμυνας την απαγόρευση από το συνταγματικό δικαστήριο πολιτικών κομμάτων που θα θεωρηθούν ανατρεπτικά. Στην ιστοσελίδα του υπουργείου Εσωτερικών αναγράφεται: «η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας είναι μια “βέρχαφτε” Δημοκρατία». Με βάση τη συνταγματική αυτή αρχή έχουν απαγορευτεί στο παρελθόν το ΚΚΓ (1956), ενώ οι προτάσεις απαγόρευσης διάφορων νεοναζιστικών κομμάτων έχουν απορριφθεί είτε γιατί αυτά κρίθηκε ότι δεν ήταν πραγματικά κόμματα, αλλά σύλλογοι, είτε ότι ήταν πολύ αδύνατα κόμματα για να απειλήσουν τη δημοκρατία, όπως θεωρήθηκε το NPD το 2017.
Ο πόλεμος ως άλλοθι και αιτία
Σήμερα με την άνοδο της ακροδεξιάς Εναλλακτικής για τη Γερμανία (AfD) το ζήτημα της απαγόρευσης έχει επανέλθει στη δημόσια συζήτηση, αλλά αυτό το ακροδεξιό κόμμα έχει στο μεταξύ τόσο πολύ ισχυροποιηθεί, ώστε ενδεχόμενη απαγόρευσή του σήμερα θα λειτουργούσε αποσταθεροποιητικά για το πολιτικό σύστημα. Αντ’ αυτής προτείνονται μέτρα περιορισμού των απεργιών, που αν υιοθετούνταν θα ανέτρεπαν τις βάσεις της κοινωνικής συναίνεσης πάνω στις οποίες οικοδομήθηκε το μεταπολεμικό δυτικογερμανικό πολιτικό και οικονομικό μοντέλο (Der Spiegel…). Ανάλογες προτάσεις περιορισμού των συνδικαλιστικών ελευθεριών διατυπώθηκαν και στη Γαλλία (Le Monde 28.2.24). Αφορμή για αυτές τις αντιεργατικές προτάσεις υπήρξαν οι επανειλημμένες απεργίες των μηχανοδηγών στη Γερμανία και των τεχνικών των σιδηροδρόμων στη Γαλλία, οι οποίες εξέφρασαν την αντίδραση των μισθωτών στη σημαντική αύξηση του κόστους της ζωής τα τελευταία χρόνια. Η ακρίβεια αποτέλεσε σε όλη την Ευρώπη σε μεγάλο βαθμό, αν και όχι αποκλειστικά, συνέπεια του πολέμου στην Ουκρανία. Ο πόλεμος συνέπεσε με την πολιτική της πράσινης μετάβασης, την εφαρμογή της οποίας και επιτάχυνε. Το κόστος των επενδύσεων για την πράσινη μετάβαση στην ενέργεια το έχουν επωμιστεί σήμερα λιγότερο οι επιχειρηματίες και περισσότερο οι πολίτες ως φορολογούμενοι και καταναλωτές με αποτέλεσμα την επίταση της οικονομικής ανισότητας και την πτώση της δημοτικότητας των κομμάτων που κυβερνούν.
Ενώ ο πόλεμος έχει αποτελέσει το άλλοθι και την αιτία για την επίθεση στο εισόδημα και τις ελευθερίες των πολιτών, οι πολλές κινήσεις διαμαρτυρίας για την ακρίβεια και τις οικονομικές ανισότητες αποφεύγουν να τις συσχετίσουν με αυτόν. Αντίστοιχη είναι και η συμπεριφορά των πολιτικών δυνάμεων. Δεν εκπλήσσει που η Δεξιά και οι υποστηρικτές του Μακρόν στη Γαλλία προωθούν το αφήγημα ότι η Ουκρανία υπερασπίζεται τις «δυτικές αξίες» και υπερθεματίζουν στην υποστήριξή της και στην καταδίκη της Ρωσίας. Αλλά και τα κοινοβουλευτικά κόμματα της Αριστεράς τηρούν παρόμοια στάση, με εξαίρεση την Ανυπότακτη Γαλλία, η οποία τοποθετήθηκε εναντίον του πολέμου και υπέρ μιας συμβιβαστικής λύσης αμέσως μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, αλλά δεν επέμενε στη στάση αυτή και σε κάθε περίπτωση δεν συνέδεσε τον πόλεμο με τα φλέγοντα κοινωνικά προβλήματα. Το Εθνικό Μέτωπο της Μαρίν Λε Πεν κρατά στο ζήτημα αυτό χαμηλό προφίλ στο πλαίσιο της στρατηγικής της αποδαιμονοποίησής του. Αντίστοιχη στάση κράτησαν τα γαλλικά κόμματα απέναντι στον πόλεμο στη Γάζα, όπου στο όνομα της αντίθεσης με τον αντισημιτισμό υποστηρίζουν ανεπιφύλακτα τις πολεμικές ενέργειες του Ισραήλ, με δειλή εξαίρεση πάλι την Ανυπότακτη Γαλλία.
Στη Γερμανία μόνο το ακροδεξιό AfD και το προσωποπαγές κόμμα της Σάρα Βάγκενκνέχτ που αποσπάστηκε από τη Λίνκε είναι υπέρ μιας συνεννόησης με τη Ρωσία για τον τερματισμό του πολέμου με ένα συμβιβασμό. Όλα τα υπόλοιπα κόμματα με ενθουσιασμό, οι Πράσινοι και οι Φιλελεύθεροι, με μικρότερο ή μεγαλύτερο δισταγμό, τα υπόλοιπα, ευθυγραμμίστηκαν με τις αμερικανικές θέσεις στο Ουκρανικό. Ανάλογη στάση κράτησαν και απέναντι στον πόλεμο στη Γάζα με τη συμμετοχή και του AfD, για το οποίο ο άλλος δεν είναι πλέον οι Εβραίοι Ισραηλινοί, αλλά οι μετανάστες από μουσουλμανικές χώρες. Άλλες πολεμικές συγκρούσεις με εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς και εκτοπισμένους από τις εστίες τους, όπως οι εμφύλιοι στο Σουδάν και την Αιθιοπία και η σύγκρουση Αρμενίας – Αζερμπαϊτζάν δεν φαίνεται να απασχολούν την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη. Τοποθετήσεις όπως αυτή της γενικής γραμματέας της Διεθνούς Αμνηστίας στο περιοδικό Foreign Affairs στις 15.2.24 ότι στους πολέμους που βρίσκονται σε εξέλιξη έχουν καταργηθεί οι κανόνες του διεθνούς δικαίου έχουν περάσει ασχολίαστες.
Είναι γεγονός ότι τα πιο επιδραστικά ΜΜΕ, σχεδόν στο σύνολό τους, αναπαράγουν και υπερθεματίζουν στην προβολή των επίσημων θέσεων για τις πολεμικές συγκρούσεις. Αυτό θα μπορούσε να αποτελεί μια εξήγηση για την απάθεια της συντριπτικής πλειονότητας των πολιτών για ανθρώπινα δράματα που εκτυλίσσονται μερικές εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά τους. Δεν συνιστούν, όμως, άλλοθι για την αδράνεια της ευρωπαϊκής Αριστεράς, την απροθυμία της να συσχετίσει τον πόλεμο με τα τρέχοντα κοινωνικά προβλήματα, την άρνησή της να θυμηθεί τις ιδεολογικές της ρίζες. Σήμερα καμία χώρα δεν είναι άτρωτη από τις συνέπειες του πολέμου και καμία χώρα δεν μπορεί να είναι σίγουρη ότι κάποιος πόλεμος, από τους υπάρχοντες ή νέος, δεν θα την παρασύρει και εκείνη. Αυτά ισχύουν και για την Ελλάδα.