Johann Chapoutot «Η μεγάλη αφήγηση. Εισαγωγή στην ιστορία του καιρού μας», μετάφραση: Γιώργος Καράμπελας, εκδόσεις Πόλις, 2023
Ο ιστορικός λέει «το επιμέρους», «το καθ' έκαστον», «τι συνέβη»
σε μια δεδομένη στιγμή και έναν συγκεκριμένο τόπο.
Και είναι προς τιμήν του αυτό,
όπως είναι προς τιμή του δημοσιογράφου να μην αραδιάζει ό,τι να' ναι,
ή όπως είναι προς τιμήν του ανακριτή να εξακριβώνει την αλήθεια.
Να εκφέρεις έναν λόγο αληθείας δεν είναι μικρό πράγμα:
μάλιστα, απέναντι στους αρνητές, για παράδειγμα, είναι το παν.
(σελ. 354)
Στο νέο βιβλίο του «Η μεγάλη αφήγηση. Εισαγωγή στην ιστορία του καιρού μας» ο γάλλος ιστορικός Γιοχάν Σαπουτό ξετυλίγει μαεστρικά τον μίτο της ιστορίας της ιστορίας.
Ναι μεν το βιβλίο αξονίζεται γύρω από την ιστορία, ωστόσο, δεν είναι ούτε στεγνά ιστορικό ούτε αμιγώς επιστημονικό. Για να είμαστε σαφείς: το βιβλίο ασφαλώς και έχει στο επίκεντρο του την ιστορία και την αφήγηση της[1], ωστόσο, η μελέτη του Σαπουτό περιλαμβάνει πληθώρα αφετηριών και απολήξεων. Ο συγγραφέας λαμβάνοντας ποικίλα ιστορικά, καλλιτεχνικά, πολιτικά κ.ά. ερεθίσματα ως κινητήριους μοχλούς της σκέψης του,[2] περιδιαβαίνει διαφορετικές χρονικές περιόδους αλλά και επιστημονικά πεδία για να φωτίσει τις δύο βασικές -και αλληλένδετες κατά την άποψη μας- έννοιες του χρόνου και του νοήματος, με ορίζοντα πάντα την ιστορικότητα της αλήθειας.
Αναμφίβολα, ένα πυρηνικό στοιχείο του έργου και αφετηριακό σημείο για την έρευνα του Σαπουτό είναι η αγωνία του για τον παράγοντα «χρόνος». Ο συγγραφέας, τόσο μέσω των γραφόμενων του όσο και μέσω παραπομπών σε άλλους στοχαστές, φιλοσόφους, λογοτέχνες κ.ά, προσπαθεί να καταδείξει πως αν κάτι νικά τον ασταμάτητο χρόνο είναι η γραφή, η έκφραση και -φυσικά- η ιστορία/αφήγηση. Στο βιβλίο υπάρχει διάχυτη αυτή η -απολύτως ανθρώπινη και λογική- ανησυχία για τον αμείλικτο χρόνο, ανησυχία που αποτυπώνεται χαρακτηριστικά τόσο στην εισαγωγή «η ιστορία δεν είναι λοιπόν μια ακατέργαστη πραγματικότητα αλλά επίσης -ή και κυρίως- η αφήγηση που της κάνουμε, τόσο σε ατομική κλίμακα όσο και στην κλίμακα των ομάδων και των κοινωνιών, για να δώσουμε νόημα στον χρόνο, στον βιωμένο χρόνο, στον χρόνο που περνά» (σελ. 38), όσο και στον επίλογο του: «όπως και να ’χει, για μεγάλα διαστήματα, στις δοκιμασίες και στις δυσκολίες της ζωής, τον ιστό των λέξεων απλώνουμε, κάνοντας ψυχοθεραπεία ή κρατώντας ημερολόγιο, για να αποκτήσουμε επιτέλους υπόσταση και να αφήσουμε το ίχνος μας, να γίνουμε ένα, μέσα σε έναν κόσμο υπό διάλυση» (σελ. 405).
Μέσω λοιπόν της έκφρασης και της αποτύπωσης/καταγραφής επιβεβαιώνεται κάποιο γεγονός, οι σκέψεις, οι επιθυμίες μας σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, πως όμως (αυτο)επιβεβαιώνεται το άτομο; Μέσω ποιας διαδικασίας δίδεται το νόημα; Δεν υπάρχουν μονολεκτικές ή μονοσήμαντες απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα, τα οποία μπορούμε να χαρακτηρίσουμε διαχρονικά και σίγουρα απασχολούν και τον Σαπουτό όχι μόνο σε αυτό το έργο του αλλά και στις μελέτες του γύρω από τον ναζισμό. Η αναζήτηση νοήματος αλλά και η διαδικασία «γέννησης» του, φαντάζουν βασικοί θεματικοί άξονες του βιβλίου όπως ήδη αναφέρθηκε. Μέσω παραδειγμάτων -και ιστορικών αναφορών- στο βάθος του χρόνου[3] ο γάλλος ιστορικός προσπαθεί να εξηγήσει το γιατί, το πώς και το πότε της νοηματοδότησης που κάνει ο καθένας: χαρακτηριστικό παράδειγμα μπορεί να θεωρηθεί όσα αναφέρει ο Werth για την περίπτωση του τέλους του Μπουχάριν: «έτσι ώστε, στο κατώφλι του θανάτου και σε κατάσταση μεγάλης ψυχικής οδύνης, το υποκείμενο να μπορεί τουλάχιστον να ελπίζει ότι δεν έζησε μάταια» (σελ. 141). Μένουμε στο εν λόγω παράδειγμα καθώς θεωρούμε πως αφενός προσεγγίζει με μεγαλύτερη ακρίβεια τον ανθρωποκεντρικό προβληματισμό του συγγραφέα και ταυτόχρονα καταδεικνύει τον κοινωνικό-πολιτικό απόηχο κάθε νοηματοδότησης. Ασφαλώς το ως άνω παράδειγμα δεν είναι το μοναδικό στο βιβλίο, ο συγγραφέας φέρνει παραδείγματα σε όλες/από όλες τις χρονικές περιόδους, πολιτικές ή πολιτισμικές καταστάσεις, καλλιτεχνικές μορφές κ.λπ. που εξετάζει.[4]
Η ενασχόληση με το τρίγωνο χρόνος-νόημα-ιστορία/αφήγηση αποξενώνει το βιβλίο από άλλα; Ή, για να το θέσουμε ωμά, αποστειρώνει την εν λόγω μελέτη από άλλες; Το ακριβώς αντίθετο: ενισχύει και ενισχύεται από διάφορες άλλες μελέτες, κυρίως σύγχρονες. Το έργο του Σαπουτό συνομιλεί με μερικά παλαιότερα αλλά κατά βάση με αρκετά σύγχρονα έργα που καταπιάνονται, λόγου χάρη, είτε με τον αδυσώπητο παράγοντα «χρόνος»,[5] είτε με τη θεματική της προσέγγισης της αλήθειας και κατ’ επέκταση αποτύπωσης της μέσω της ιστορίας. Άλλωστε η πρόσληψη, ανάλυση και ερμηνεία της αλήθειας μέσω της προσωπικής προοπτικής/οπτικής αλλά και πολιτικής/ιδεολογικής αφετηρίας του καθενός είναι κάτι που απασχόλησε, απασχολεί και θα απασχολεί τον άνθρωπο, την κοινωνία αλλά και την ακαδημία.[6]
Εν κατακλείδι, όσον αφορά, το βιβλίο: η Μεγάλη Αφήγηση συνεισφέρει δεόντως στην κατανόηση της ιστοριογραφίας (των βάσεων της, της περιοδολόγησης της κ.λπ.), στη μεθοδολογία της ιστορίας (θα φανεί εξαιρετικά χρήσιμο σε νέους ιστορικούς) και ταυτόχρονα, δρα ως ερμηνευτικό εργαλείο για πληθώρα θεωρητικών/υπαρξιακών ζητημάτων (λ.χ. ύπαρξη νοήματος, καλλιτεχνική και ιστορική αθανασία κ.λπ.).
Ας μας επιτραπεί, εν συντομία, ένα σχόλιο για τον Σαπουτό: αυτό που τον κάνει να ξεχωρίζει και τον καθιστά -για την ώρα- σπουδαίο και -για το μέλλον- κλασικό, είναι το εύρος και το βάθος της έρευνας και του στοχασμού του. Αυτά τα δύο στοιχεία του επιτρέπουν να πραγματοποιεί εξαιρετικές σε έμπνευση και εκτέλεση αναλύσεις γύρω από θεμελιακά ζητήματα, όπως σε όλη τη Μεγάλη Αφήγηση για το νόημα και την ύπαρξη του ή όπως σε προηγούμενες μελέτες γύρω από την κινητήρια δύναμη του μίσους, όπως αυτή αποτυπώθηκε δια μέσου του ναζισμού.
Σημειώσεις
1. O συγγραφέας αναγνωρίζει και άλλες μορφές εξιστόρησης: «οι ιστορίες δεν λέγονται μόνο με λέξεις, μιλάνε μια χαρά και οι εικόνες.» (σελ. 11)
2. Χαρακτηριστικό είναι πως ο συγγραφέας αξιολογεί και αναλύει από κομματικά εμβατήρια μέχρι λογοτεχνικά έργα και από έργα αρχαίων, κλασικών και σύγχρονων φιλοσόφων μέχρι λόγους δικτατόρων.
3. Ο Σαπουτό διατρέχει με επιστημονική επάρκεια μια ευρεία χρονική περίοδο που εκκινεί από την αρχαιότητα και καταλήγει στις μέρες μας.
4. Αναφέρει λ.χ. για τη ναζιστική κοσμοθεώρηση, η οποία αποτελεί άλλωστε και το βασικό επιστημονικό του πεδίο: «ο ναζισμός, με το μήνυμα αιωνιότητας που εκπέμπει (αιωνιότητας της Γερμανία, της φυλής και του Ράιχ), προφέρει απλούστατα έναν τρόπο πένθους για τους νεκρούς του πολέμου, που διαφορετικά θα έμεναν ακατανόητοι · τώρα, αν μη τι άλλο, δεν πέθανα μάταια.» (σελ. 183)
5. Ενδεικτικά και μόνο αναφέρουμε δύο σημαντικές συνεισφορές με τις οποίες η Μεγάλη Αφήγηση μοιράζεται προβληματισμούς και λύσεις(;): το βιβλίο «24/7: Ο Ύστερος Καπιταλισμός και το Τέλος του Ύπνου» του Jonathan Crary, εκδόσεις Λιβάνης, καθώς και το «Επιτάχυνση και Αλλοτρίωση - Για μια κριτική θεωρία της χρονικότητας στην ύστερη νεωτερικότητα» του Harmut Rosa, εκδόσεις Πλήθος.
6. Υπό την έννοια αυτή, το βιβλίο του Σαπουτό πλαισιώνει έναν ευρύτερο διάλογο και με άλλους ιστορικούς, όπως ο Traverso και βιβλία όπως τα Ιδιότυπα Παρελθόντα (βλέπε ενδεικτικά την βιβλιοπαρουσίαση του Χρήστου Φωτογλίδη στο Kaboom #9).