Τα φαινόμενα της σχολικής βίας και της παραβατικότητας των ανηλίκων δεν είναι τωρινά. Συνέβαιναν και σε προγενέστερες εποχές, με τη διαφορά ότι τώρα υπάρχει μεγάλη έξαρση ως προς τη συχνότητα, τις εκδηλώσεις ακραίας βιαιότητας, τις νέες μορφές (π.χ. διαδικτυακός εκφοβισμός) και τους χώρους όπου εκδηλώνεται αυτή η συμπεριφορά (π.χ. σχολεία, πλατείες, αθλητικοί χώροι κ.λπ.). Οι βίαιες συμπεριφορές εκδηλώνονται τόσο σε αστικές όσο και σε ημι-αστικές και αγροτικές περιοχές, σε πλούσιες και φτωχές γειτονιές όπου εμπλέκονται και αγόρια και κορίτσια.
Με μια ολιστική προσέγγιση, διαπιστώνουμε ότι πρόκειται για πολυπαραγοντική και πολυσύνθετη κατάσταση όπου το σχολείο, η οικογένεια, οι δεσμοί στην κοινότητα και οι θεσμοί τις πολιτείας παύουν να είναι προστατευτικοί μηχανισμοί στη ζωή των ανηλίκων, εφήβων και νέων.
Αναζητώντας τις αιτίες σε διάφορα επίπεδα θα μπορούσαμε να πούμε ότι από κοινωνιολογικής άποψης το οικοσύστημα των ανηλίκων και των οικογενειών τους αλλά και των κοινοτήτων έχει επηρεαστεί από τις διαδοχικές κρίσεις του 21ου αιώνα αποτυπώνοντας έναν ατομικό και συλλογικό συνεχή επανατραυματισμό. Ως συνέπεια, έχουμε τη διάχυση συναισθημάτων, φόβου, αφανισμού, θανάτου και ένα διωκτικό άγχος που προκαλεί «σχεσιακή αλλοίωση» στις κοινωνικές ομάδες και ενίοτε «παρανοϊκή» επεξεργασία μιας αόρατης απειλής που εκδραματίζεται στην καθημερινότητα των ανθρώπων με επιθετικές και βίαιες συμπεριφορές. Η διαμόρφωση της ταυτότητας και της ετερότητας των εφήβων είναι διεργασίες που «δυσκολεύονται» σε περιόδους κρίσεων.
Κρίση παντού
Στο επίπεδο των «ενδοψυχικών αναπαραστάσεων», οι έφηβοι και οι νέοι μας διατρέχουν μια μετανεοτερική εποχή, όπου επικρατούν ρευστοί δεσμοί σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, διάχυτος ναρκισσισμός και βίωμα κενού που οδηγεί σε εύκολη εκφόρτιση με τα χαρακτηριστικά της επιθετικότητας και της καταστροφικότητας απέναντι στον άλλον, αποσυνδέοντας τις ενορμήσεις τις ζωής και του έρωτα. Παράλληλα, συνυπάρχει μίμηση συμπεριφορών σε επίπεδο μιας παραβατικής ομάδας και δημιουργία ψευδοταυτότητας.
Η εκπαιδευτική κοινότητα βρίσκεται σε κρίση, οι καθηγητές έχουν επαγγελματική εξουθένωση, είναι φοβισμένοι και παράλληλα ακαθοδήγητοι στη διαχείριση απρόβλεπτων συμπεριφορών και δεν μετέχουν στις ατομικές και συλλογικές ανάγκες των εφήβων.
Στις οικογένειες οι δεσμοί έχουν χαλαρώσει, υπάρχει σύγχυση ρόλων με ταυτόχρονη αποδυνάμωση της άσκησης γονεϊκής μέριμνας και αρκετές φορές παρατηρείται ενδοοικογενειακή και έμφυλη βία.
Σημαντικός είναι και ο ρόλος του διαδικτύου, όπου τα παιδιά και οι έφηβοι δέχονται ποικιλία ερεθισμάτων. Βίαιες συμπεριφορές, λεκτικές επιθέσεις, σεξουαλικές παρεκτροπές ενώ στην αρχή προκαλούν έκπληξη, σε δεύτερο χρόνο προκύπτει η εξοικείωση με τη βία και δημιουργείται μια «κουλτούρα» βίαιων αντιδράσεων χωρίς επιπτώσεις. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παρέχουν ναρκισσιστική τροφοδότηση μέσα με την εικονική ανταλλαγή με τους άλλους που μπορεί να μετατραπεί σε πραγματική βία (π.χ. διαδικτυακή δυσφήμηση, εκβιασμοί, σεξουαλική παρενόχληση κ.λπ.).
Στη χώρα μας υπάρχει ένα βαθύτατο σύμπτωμα εκφυλισμού του θεσμού της δημοκρατίας όπου ο κάθε νέος προσλαμβάνει ότι η ανομία και η ατιμωρησία ιδίως των «ισχυρών», είναι κανονικότητα.
Έμφαση σε δράσεις πρόληψης
Τα μέτρα που εξήγγειλε πρόσφατα η κυβέρνηση κατά της σχολικής βίας είναι αποσπασματικά και έχουν πειθαρχικό και τιμωρητικό χαρακτήρα με αμφίβολα αποτελέσματα και αφού έχει προϋπάρξει άσκηση βίας, και δεν εστιάζουν στην πρόληψη. Για παράδειγμα, οι ανήλικοι και νέοι παραβάτες που είναι σήμερα κρατούμενοι σε ποινικά καταστήματα κράτησης, στην εκπαιδευτική τους διαδρομή (προ φυλάκισης) έχουν κάνει συχνές αλλαγές σχολικού πλαισίου (ένα από τα μέτρα).
Τι χρειάζεται να γίνει; Πρέπει να σχεδιαστούν πιλοτικές δράσεις πρόληψης και προαγωγής ψυχικής υγείας σε συγκεκριμένες κοινότητες με χρονοδιάγραμμα και έμπειρο και εξειδικευμένο προσωπικό, να αξιοποιηθούν διεθνείς εμπειρίες, να γίνει αξιολόγηση και διάχυση των αποτελεσμάτων σε εκπαιδευτικές κοινότητες (όπως προτείνει και ο ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής Ψυχιατρικής, Στ. Στυλιανιδης). Θα πρέπει να έχουμε περισσότερους σχολικούς ψυχολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς δεδομένου ότι μέχρι τώρα ένας σχολικός ψυχολόγος αντιστοιχει σε πέντε σχολεία. Θα πρέπει να αναπτυχθεί δίκτυο συνεργασιών σε επίπεδο κοινότητας ανάμεσα σε κοινωνικές υπηρεσίες και δημόσιες υπηρεσίες ψυχικής υγείας που θα είναι διαμεσολαβητές στην ενδοσχολική κοινότητα για την επίλυση συγκρούσεων ή και τη θεραπευτική αντιμετώπιση τέτοιων βίαιων συμπεριφορών. Χρειάζονται πολυκλαδικές διεπιστημονικές ομάδες που θα σχεδιάζουν και θα παρεμβαίνουν στις σχολικές κοινότητες με συμμετοχή εκπαιδευτικών και μαθητών, καθώς και συνέργειες των θεσμών της πολιτείας (π.χ. διυπουργικές συνέργειες) που αφορούν τη ζωή των εφήβων και των νέων. Θα πρέπει να αξιοποιηθούν άτομα επιρροής (influencer) όπως αθλητές, άνθρωποι του πολιτισμού κ.ά., που θα μιλάνε για το νόημα των σχέσεων, την ενσυναίσθηση και την αλληλεγγύη στην κοινότητα. Επίσης να μπορούν να αξιοποιηθούν θύτες και θύματα σχολικού εκφοβισμού που βίωσαν επώδυνα συναισθήματα, με στόχο να διαμορφωθεί μια διαφορετική αντίληψη - δράση για την αποφυγή του φαινομένου της βίας.
Το παρήγορο είναι ότι σε ορισμένες περιοχές της Αττικής (π.χ. Χαλάνδρι, Ν. Σμύρνη και άλλες) αλλά και της Περιφέρειας, με πρωτοβουλία της κοινωνίας των πολιτών, έχει αρχίσει ένας διάλογος και προγραμματίζονται ενέργειες εντός των σχολικών κοινοτήτων. Αν θέλουμε να βοηθήσουμε ανήλικους και νέους ενήλικες να συνδιαμορφώσουν μια καλύτερη και αλληλέγγυα κοινωνία, πρέπει να αγωνιστούμε όλοι μαζί!