Το κείμενο που ακολουθεί είναι από τα τελευταία κείμενα της Μυρσίνης Ζορμπά, αδημοσίευτο έως τώρα. Συνοψίζει τη βασική της θέση, τη βασική της φιλοσοφία για την πολιτισμική δημοκρατία. Επίκαιρο όσο ποτέ. Ένα είδος πολιτικής διαθήκης, στον έναν χρόνο από τον θάνατό της.
H «πολιτισμική δημοκρατία» είναι ένας στόχος-πλαίσιο, ένας στρατηγικός πολιτικός στόχος, προκειμένου οι πολίτες να έχουν ισότιμα δικαιώματα στην πρόσβαση και στη συμμετοχή στον πολιτισμό. Αυτό δεν είναι κάτι που μπορεί να συμβεί αυτόματα ή να συμβεί εύκολα, γιατί ακριβώς το πεδίο του πολιτισμού είναι πολυεπίπεδο και χρειάζεται να αναπτυχθούν προγράμματα που θα δίνουν την ευκαιρία, από τις μικρές ηλικίες μέχρι την τρίτη ηλικία, να συμμετέχουν, να δοκιμάζουν, να εκφράζονται, να παράγουν πολιτισμό και να καταναλώνουν. Για να το πούμε πιο απλά, υπάρχουν ορισμένα δικαιώματα που βρίσκονται αντιμέτωπα με μεγάλα προβλήματα. Ένα παράδειγμα είναι οι δυνατότητες, οι διαφορετικές δυνατότητες, που έχει κάποιος αν βρίσκεται στην περιφέρεια, από εκείνες που έχει κάποιος όταν βρίσκεται κοντά σε ένα αστικό κέντρο ή στις κατεξοχήν υπερσυγκεντρωτικές πολιτιστικά Αθήνα και Θεσσαλονίκη, η διαφορετική δυνατότητα που έχει να έχει πρόσβαση σε πολιτιστικούς φορείς και να έχει τη δυνατότητα να συμμετέχει. Επομένως το δικαίωμα της ισότιμης πρόσβασης και συμμετοχής καταπατάται από την έλλειψη μιας περιφερειακής πολιτισμικής πολιτικής.
Περιφερειακή και κοινοτική πολιτική
Αυτό λοιπόν, για να μπορέσει να αντιμετωπιστεί, χρειάζεται περιφερειακή πολιτική και κοινοτική πολιτική. Δηλαδή περιφερειακή πολιτική η οποία θα φτάνει και στις μικρότερες κοινότητες, μια διασπορά πολιτιστικών φορέων, δημόσιων και κάθε τύπου ομάδων και ιδιωτικών, οι οποίες θα δρουν σε τοπικό επίπεδο. Τέτοια προγράμματα υπάρχουν πολύ καλά επεξεργασμένα στον Καναδά, στην Αυστραλία και φυσικά σε άλλες χώρες, στη Γαλλία, στο Ηνωμένο Βασίλειο, τη Γερμανία, που είναι και απολύτως αποκεντρωμένη, όσον αφορά τον πολιτισμό. Αυτό σημαίνει ακόμη ορισμένα πρόσθετα πλεονεκτήματα. Ότι, πέρα από το περιφερειακό δίκτυο που υπάρχει, έχουμε φορείς οι οποίοι ερευνούν, επεξεργάζονται και απευθύνονται σε τοπικά κοινά, έτσι ώστε, γνωρίζοντας καλύτερα τις ανάγκες τους, να είναι πιο αποτελεσματικά. Ακόμη ένα πλεονέκτημα είναι ότι η κοινοτική κουλτούρα, αξιοποιώντας καλλιτέχνες, μπορεί να συντελέσει στην καλύτερη έκφραση και στη μεγαλύτερη δραστηριοποίηση των κατοίκων μιας μικρής περιοχής. Προγράμματα, τα οποία απευθύνονται σε διαφορετικές ηλικίες, είναι επίσης πολύ σημαντικά, διότι φέρνουν στην επιφάνεια ανάγκες των ηλικιών αυτών, είτε είναι παιδιά είτε είναι έφηβοι είτε είναι νεαρές μητέρες, αλλά και διαφοροποιημένα· μπορεί να είναι κοινωνικά διαφοροποιημένα, παραδείγματος χάρη μονογονεϊκές οικογένειες και άτομα ΑΜΕΑ ή πρόσφυγες. Επομένως, μέσα από αυτή τη διαφοροποίηση και τη δυνατότητα στη συνέχεια να συγκροτήσουν μεικτές ομάδες, μπορεί να ιδωθεί η πολύ σημαντική συμβολή τους στην κοινωνική συνοχή.
Η ομάδα των προσφύγων είναι όντως μια ξεχωριστή ομάδα, για την οποία είναι σημαντική η πρόσβαση στον πολιτισμό και η έκφραση, δεδομένου ότι τα προβλήματα γλώσσας, που είναι προβλήματα που επίσης πρέπει να λύνονται, ή άλλα πολιτισμικά προβλήματα, η διαφορετική θρησκεία παραδείγματος χάρη, ή άλλες νοοτροπίες και συμπεριφορές οι οποίες έρχονται από τη χώρα προέλευσης, μπορούν να βοηθήσουν στο να έχουμε μεγαλύτερη ενσωμάτωση και άρα να πετύχουμε έναν ιδιαίτερα σημαντικό κοινωνικό ρόλο. Δεν μπορούμε να παραβλέψουμε τις μεγάλες ανισότητες, τις οικονομικές και μορφωτικές, που συνήθως πηγαίνουν μαζί.
Δημόσιοι πολιτιστικοί φορείς
Αν δει κανείς τον χάρτη της χώρας και στη συνέχεια δει τους κρατικούς πολιτιστικούς οργανισμούς, τους δημόσιους, δηλαδή του υπουργείου Πολιτισμού, αλλά και τον χάρτη των συλλόγων, μπορεί να διαπιστώσει την έλλειψη, την παντελή έλλειψη, ισχυρών φορέων που εκπέμπουν, στην περιφέρεια. Οι φορείς βέβαια, οι δημόσιοι πολιτιστικοί φορείς, έχουν συνήθως προδιαγεγραμμένους διαφορετικούς στόχους. Δεν έχουν να κάνουν με την πολιτισμική δημοκρατία, αλλά με την παρουσίαση, τη βελτίωση του επιπέδου, της ποιότητας του κοινού τους, το οποίο, όπως έχουμε δει, διευρύνεται πάρα πολύ δύσκολα ή τα προγράμματά τους δεν είναι στοχευμένα στη διεύρυνση του κοινού τους. Επομένως εδώ, πολιτιστικοί φορείς όπως είναι η Λυρική Σκηνή, το Εθνικό Θέατρο, είναι προφανές ότι, μέχρι στιγμής, απευθύνονται σε ένα κοινό το οποίο είναι οικονομικά και μορφωτικά προνομιούχο. Θέλουμε αυτοί οι φορείς να μπολιαστούν με καινούργιες ιδέες; Θέλουμε να μπορούν να ανταποκρίνονται στη διαφορετικότητα, που είναι ένας κεντρικός πυρήνας της πολιτισμικής δημοκρατίας; Ασφαλώς! Είναι ένα εγχείρημα που πρέπει να ακολουθήσει, που πρέπει να αποκτήσει επιχειρησιακά σχέδια, μετρήσιμα σχέδια, για να μπορούμε να δούμε ποια είναι πραγματικά τα αποτελέσματα, να μπορούν να υπάρξουν δοκιμές και πειράματα, για να φτάσουμε μέσα από μια αρκετά βασανιστική πορεία, σε ένα ικανοποιητικό επίπεδο. Είναι όμως το ζητούμενο, σίγουρα, για τους φορείς αυτούς.
Μουσεία και αρχαιολογικοί χώροι
Τα μουσεία ή οι αρχαιολογικοί χώροι, ό,τι αφορά δηλαδή την πολιτιστική μας κληρονομιά, θα έπρεπε να εντάσσονται σε ένα τέτοιο σχέδιο; Ασφαλώς! Και μπορούμε να πούμε ότι με μια έννοια, με ελαφριές βέβαια παρεμβάσεις, υπάρχουν αρκετές πρωτοβουλίες και στα δημόσια, στα αρχαιολογικά μουσεία και στους αρχαιολογικούς χώρους. Μόνο που και εδώ χρειάζεται ένα πραγματικό πρόγραμμα. Δεν αρκεί να έχουμε ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα λίγο προσαρμοσμένο σε ευάλωτες ομάδες. Δεν αρκεί να έχουμε –ακόμα πιο δύσκολο αυτό– ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα για πρόσφυγες ή για παιδιά ή για γυναίκες προσφύγισσες. Μια διαφορετική κουλτούρα απαιτεί αποκωδικοποίηση όλων των κλειδιών με τα οποία μπορεί να ανοίξει η επικοινωνία, η δίοδος επικοινωνίας ανάμεσα σε έναν αρχαίο πολιτισμό, όπως ο ελληνικός, και σε άλλους πολιτισμούς, που και αυτοί μπορεί να είναι αρχαίοι ή να είναι νεότεροι, όμως είναι πάρα πολύ διαφορετικοί, στηρίζονται σε διαφορετικές έννοιες, σε διαφορετικά ιστορικά συμφραζόμενα.
Θεραπεύοντας τη βία και τον σεξισμό
Επομένως, η εργασία της έρευνας είναι ένα κεντρικό στοιχείο για να πετύχουμε πολιτισμική δημοκρατία, βήματα προς την πολιτισμική δημοκρατία. Όλη η γκάμα των διακρίσεων, επίσης, υπάγεται στην προσπάθεια να πετύχουμε αποτελέσματα πολιτισμικής δημοκρατίας. Είτε αυτές είναι διακρίσεις φύλου είτε είναι φυλής είτε είναι σεξουαλικού προσανατολισμού είτε είναι θρησκείας και βέβαια όλες οι ανισότητες, που κυρίως βασίζονται στις οικονομικές και τις κοινωνικές ανισότητες. Μια σειρά από πολιτισμικά φαινόμενα, που κατά καιρούς συμβαίνουν, μας ανάβουν ένα κόκκινο λαμπάκι, μας ανάβουν έναν συναγερμό, για ζητήματα τα οποία οφείλουμε να αντιμετωπίσουμε πιο άμεσα και με καλύτερα αντανακλαστικά. Παραδείγματος χάρη ο σεξισμός και η βία, η κακοποίηση των γυναικών, παρά τα τεράστια βήματα που έχουν γίνει, μας οδηγεί να θεωρήσουμε ότι υπάρχει ένα ζήτημα πολιτισμικής δημοκρατίας εκεί. Οι αντιλήψεις δηλαδή που επικρατούν στο αντρικό φύλο και οι αντιλήψεις στο γυναικείο φύλο, είτε υποταγής είτε μακράς ανοχής είτε έλλειψης πρωτοβουλίας, ενώ ο κυρίαρχος πατέρας-αφέντης θεωρεί ότι δικαιούται να κακοποιεί, μέχρι να φτάσει ακόμη και σε φόνο, δηλώνουν ότι κάτι πρέπει να αλλάξει εδώ στη νοοτροπία μας ως κοινωνίας, δηλαδή καινούργιες αξίες θα πρέπει να εισαχθούν και να φτάσουν μέχρι όλους τους ενδιαφερόμενους και τις ενδιαφερόμενες, προκειμένου να έχουμε καλύτερη αντιμετώπιση και καλύτερο αποτέλεσμα, να μπορούν εγκαίρως δηλαδή οι άνθρωποι είτε να λύνουν με μεσολάβηση τις διαφορές τους και με τη βοήθεια που χρειάζεται είτε να έχουν εξασφαλισμένη μια ασφαλή δυνατότητα καταγγελίας και πάντως να μην οδηγούνται σε αδιέξοδα.
Το τελευταίο διάστημα έχουμε δει και πολλά άλλα φαινόμενα, τη βία στα γήπεδα παραδείγματος χάρη, που είναι κάτι χρόνιο. Είναι σαν να το έχουμε αποδεχτεί αγόγγυστα ως κοινωνία, σαν να είναι κάτι που θεωρείται ότι δεν αφορά την κουλτούρα μας. Παρότι το υφυπουργείο Αθλητισμού εντάσσεται στις αρμοδιότητες του υπουργείο Πολιτισμού –και κατά τη γνώμη μου σωστά–, η βία στα γήπεδα θεωρείται κάτι ξένο και επομένως και εδώ, ακριβώς επειδή είναι θύλακες που ξεκινούν από νοοτροπίες, που γίνονται σταδιακά στάσεις ζωής, γιατί βλέπουμε να φτάνουν ως τον φόνο, βλέπουμε νέα παιδιά να καταλήγουν στις φυλακές για πολλά χρόνια έχοντας βιαιοπραγήσει και μάλιστα πολύ συχνά, σχεδόν κάθε βδομάδα. Και βλέπουμε να αποδοκιμάζεται τυπικά. Είναι ένα ζήτημα και αυτό κουλτούρας, που πρέπει να αντιμετωπιστεί σε αυτό το μεγάλο πλαίσιο της πολιτισμικής δημοκρατίας.
Κοινωνικό-πολιτισμική συνοχή
Τι πετυχαίνουμε με τα προγράμματα, τις παρεμβάσεις, τις καμπάνιες και βεβαίως την έρευνα που προηγείται, την έρευνα που έπεται για να δούμε τα αποτελέσματα; Τις διάφορες πηγές από τις οποίες μπορούμε να αντλήσουμε πόρους, δημόσιους οργανισμούς, ιδιωτικούς, ομάδες πρωτοβουλίας και να φέρουμε κοντά αυτό τον διάλογο, που είναι σημαντικός για την πολιτισμική συνοχή της κοινωνίας; Μιλάμε γενικώς, παρόλο που φοβάμαι ότι το τελευταίο διάστημα το έχουμε ξεχάσει, για την κοινωνική συνοχή, ωστόσο η πολιτισμική συνοχή είναι ένα ακόμη αναγκαίο βήμα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ενιαία η λεγόμενη κοινωνικό-πολιτισμική συνοχή. Η προσέγγιση σε αυτό από την πλευρά του πολιτισμού μάς δίνει ένα μεγάλο πλεονέκτημα, διότι έχουμε ως συμμάχους μια σειρά από καλλιτέχνες και από διανοούμενους, οι οποίοι μπορούν να δουλέψουν σε αυτό το πεδίο είτε κεντρικά, στο σχεδιασμό, είτε στην αξιολόγηση είτε, πολύ περισσότεροι, επί του πεδίου, δηλαδή στο επίπεδο το μικρό, της μικροκλίμακας της κοινοτικής κουλτούρας. Είναι εκεί που θα έπρεπε να υπάρχει μεγάλη συνεργασία με Δήμους και Περιφέρειες.
Η συμβολή των καλλιτεχνών
Οι καλλιτέχνες είναι σε θέση να περάσουν τα μηνύματα, να μεταφέρουν τη διαφορετικότητα σε ένα επίπεδο σωματικό, λόγου, αλλά ταυτόχρονα και βιωματικό, είναι σε θέση να μετατρέψουν τη διαφορετικότητα σε δημιουργικότητα και επομένως, όλα όσα λέμε, μπορούν πραγματικά να αγγίξουν το συναίσθημα, την καθημερινότητα των πολιτών, των συμμετεχόντων, των δρώντων, που είναι και το ζητούμενό μας. Η βιωματική σχέση και η σχέση της κουλτούρας της καθημερινής ζωής με τις αξίες που συζητάμε, είναι το κλειδί για να μπορέσουμε πραγματικά να έχουμε αποτελέσματα και να δούμε αξίες που ήταν υποβαθμισμένες, αξίες οι οποίες έμοιαζαν να παραπαίουν και να περιφρονούνται, να τις βλέπουμε να ανορθώνονται και να γίνονται κεντρικό στοιχείο των μικρών και των μεγαλύτερων κοινοτήτων, να αποκτούν έδαφος στις καλλιτεχνικές σκηνές και να μπορούν να απευθυνθούν σε μεγαλύτερα κοινά, με μεγαλύτερες μάλιστα απαιτήσεις.
Η μουσική, η οποία έχει μια τεράστια γκάμα διαφοροποίησης, μπορεί να είναι, επίσης, ένα εξαιρετικό μέσο για αυτή τη δουλειά. Οι βιβλιοθήκες, είναι ένα απαραίτητο στοιχείο αυτής της προσπάθειας. Η φωτογραφία το ίδιο. Ο κινηματογράφος. Ασφαλώς τα εικαστικά, το θέατρο, όλες οι τέχνες μπορούν να συμβάλουν με διαφορετικό τρόπο και αυτό μας δίνει τη δυνατότητα μεγαλύτερων πειραματισμών, μεγαλύτερης συνδυαστικότητας, πάνω σε μονοπάτια δημιουργικής έκφρασης. Εδώ τα παραδείγματα από το εξωτερικό, από την Ευρώπη, είναι πολλά. Άλλωστε η σύγχρονη τέχνη σε παγκόσμιο επίπεδο θέτει ως προτεραιότητα τη συμμετοχικότητα των καλλιτεχνών με το κοινό τους. Έχουμε πάψει να βλέπουμε στις τέχνες πια τον θεατή ξεκομμένο από το έργο και τον δημιουργό, επομένως συνάδει όλο αυτό με ένα διεθνές ρεύμα, που το είδαμε εδώ και στην Documenta, αλλά και στη συνέχεια σε πολλές άλλες πρωτοβουλίες που έχουν υπάρξει και σε υποβαθμισμένες περιοχές και σε προγράμματα και Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων.
Να βαθύνουμε τη δημοκρατία
Επομένως τι θα μπορούσαμε, πώς θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε αυτό το εγχείρημα της πολιτισμικής δημοκρατίας; Σαν ένα αναγκαίο βήμα για να βαθύνουμε την πολιτική δημοκρατία. Στις μέρες μας οι κοινωνίες μας κινδυνεύουν από φασιστικές και ναζιστικές ομάδες, από συμπεριφορές αυταρχικές και επομένως το να περιοριστούμε σε μια πολιτική δημοκρατία, η οποία εκφράζεται μέσα από τις εκλογές και μέσα από το κοινοβούλιο, μοιάζει να είναι πολύ λίγο, να επηρεάζει δηλαδή σε μη επαρκή βαθμό αυτή τη δημοκρατία, η οποία πρέπει να υπάρχει στην καθημερινή κουλτούρα μας. Επομένως, η καλλιέργεια και τα βήματα στην πολιτισμική δημοκρατία, οδηγούν σε καλύτερα πολιτικά αποτελέσματα, οδηγούν σε σύγκλιση και προετοιμασία ενός εδάφους, για να μπορούμε να έχουμε πιο συνειδητούς, λιγότερο καταπιεσμένους, με πιο ελεύθερη έκφραση, με περισσότερο ελεύθερο λόγο πολίτες, δημοκρατικούς πολίτες. Αυτό, νομίζω, είναι το μεγάλο ζητούμενο. Να προσθέσω μια υποσημείωση στο σημείο όπου μίλησα για τους καλλιτέχνες και διανοούμενους: ναι, υπάρχουν στην πολιτιστική κληρονομιά άξιοι αρχαιολόγοι, συντηρητές, υπάρχουν μια σειρά από αρχιτέκτονες και μηχανικούς, από πολιτιστικούς διαχειριστές, οι οποίοι μπορούν να συμβάλουν μαζί με τους καλλιτέχνες σε αυτή την αναγέννηση της δημιουργικότητας, που είναι απαραίτητη για να νιώθει καλά με την ταυτότητά του κάθε άνθρωπος. Γιατί η κοινωνική περιθωριοποίηση οδηγεί σε απομόνωση, σε κλειστούς κύκλους οι οποίοι αυτοκαταναλώνονται και μόνο με την επικοινωνία, με τη νομιμοποίηση των ταυτοτήτων, με την αναγνώριση του Άλλου, του διαφορετικού, θα μπορέσουμε να έχουμε μια κοινωνία συνοχής και μια κοινωνία πραγματικά ειρηνική και αλληλεγγύης.