Ο Αντώνης Τζανακόπουλος, καθηγητής Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, μιλάει για τη σημασία του Δημοσίου Ποινικού Δικαστηρίου και των ενταλμάτων του, τις πολυσχιδείς τους προεκτάσεις και τη διαιωνιζόμενη αποικιοκρατική περί δικαίου αντίληψη.
Το αίτημα του εισαγγελέα του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου (ΔΠΔ) για έκδοση ενταλμάτων κατά του πρωθυπουργού και του υπουργού Άμυνας του Ισραήλ και κατά τριών κορυφαίων στελεχών της Χαμάς (του ηγέτη πολιτικού σκέλους, του υπευθύνου στη Γάζα, του επικεφαλής του στρατιωτικού σκέλους της) εντυπωσιάζει τη διεθνή κοινότητα. Πόσο μπορεί να προκαλέσει πολιτικές διεργασίες;
Σίγουρα η εξέλιξη φέρει πολιτικό αντίκτυπο. Πρώτη φορά ζητείται έκδοση ενταλμάτων σύλληψης για ανώτατο κρατικό αξιωματούχο σε χώρα της Δύσης, της ομάδας του ΟΗΕ «Χώρες της Δυτικής Ευρώπης και Άλλες», όπου εκτός Ευρώπης συμπεριλαμβάνονται ΗΠΑ, Καναδάς, Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία, Ισραήλ. Μέχρι τώρα είχαν εκδοθεί εντάλματα εναντίον αφρικανών ηγετών, εναντίον του Πούτιν και της υπεύθυνης για τα Δικαιώματα του Παιδιού στην προεδρία της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Είναι επομένως κίνηση υψηλού συμβολισμού.
Μπορεί να έχει αντίκτυπο τόσο εντός του Ισραήλ, όσο και στην Παλαιστίνη;
Το κράτος της Παλαιστίνης, όπως αυτό αναγνωρίζεται τόσο από τον ΟΗΕ και το ΔΠΔ, παρέπεμψε τον εαυτό του στο ΔΠΔ. Το 2015 κύρωσε το καταστατικό του Δικαστηρίου και παρέπεμψε την κατάσταση στα εδάφη του αναδρομικά, από τον Ιούνιο του 2014. Επομένως, το κράτος της Παλαιστίνης και η Χαμάς γνώριζαν ότι είναι υπό έρευνα και ότι θα μπορούσαν να υπάρξουν εντάλματα. Αντιθέτως, οι Ισραηλινοί πιθανότατα δεν το περίμεναν, δεν θεωρούσαν ότι θα προχωρήσει η έρευνα. Ωστόσο, ο εισαγγελέας είχε επισκεφθεί το Ισραήλ και την Παλαιστίνη μετά τις 7/10 και είχε κάνει δηλώσεις, καλώντας σε συμμόρφωση στους κανόνες του διεθνούς ποινικού και ανθρωπιστικού δικαίου, διαφορετικά η διαδικασία θα προχωρούσε.
Επομένως το πλαίσιο ήταν ήδη γνωστό και στις δύο πλευρές.
Βεβαίως! Το Ισραήλ φέρει νομικά προσκόμματα, μη αναγνωρίζοντας το κράτος της Παλαιστίνης, θέμα που το ΔΠΔ έχει υπερβεί, δεχόμενο την κρατική υπόσταση της Παλαιστίνης ήδη από την προηγούμενη εισαγγελέα. Εγείρει επίσης ζητήματα δικαιοδοσίας και επικουρικότητας/συμπληρωματικότητας. Το ΔΠΔ δημιουργήθηκε για να διώκει εγκλήματα πολέμου, εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, το έγκλημα της επίθεσης και της γενοκτονίας, δρώντας όμως συμπληρωματικά προς τις εθνικές αρχές, όταν αυτές δεν ερευνούν ή ερευνούν πλημμελώς. Το Ισραήλ παρουσιάζεται ως κράτος δικαίου με θεσμικά νομικά εργαλεία και άρα θα υποστηρίξει πως δεν μπορεί να ασκηθεί η συμπληρωματική δικαιοδοσία του ΔΠΔ. Το επιχείρημα περί μη δικαιοδοσίας είναι πιο αδύναμο, ότι δηλαδή το ΔΠΔ δεν έχει δικαιοδοσία να διώξει πολίτες του Ισραήλ. Το Δικαστήριο ερευνά μεν εγκλήματα που τελούνται από πολίτες κράτους-μέρους του (το Ισραήλ δεν είναι μέρος του ΔΠΔ), αλλά και όσα τελούνται σε έδαφος κράτους-μέρους του, εν προκειμένω στην Παλαιστίνη, ανεξαρτήτως ποιος τα διαπράττει. Ακόμα και αν η Παλαιστίνη δεν είχε κάνει σχετικό αίτημα, ο εισαγγελέας μπορούσε να παρέμβει αυτεπάγγελτα. Επιπλέον, μετά τις 7/10, κράτη όπως Νότια Αφρική, Βολιβία, Χιλή, Μπαγκλαντές έχουν παραπέμψει την κατάσταση στα παλαιστινιακά εδάφη στο ΔΠΔ. Υπήρχε έτσι επιπλέον πίεση.
Οι διεθνώς διογκούμενες αντιδράσεις στη δημόσια σφαίρα (φοιτητές, κίνημα ειρήνης, εκπρόσωποι διεθνών οργανισμών) δημιούργησαν επιπλέον πίεση παρέμβασης του ΔΠΔ;
Πιθανότατα δημιούργησαν. Αν όμως δεν υπήρχαν τα στοιχεία, δεν θα μπορούσε να προχωρήσει η εισαγγελία, γνωρίζοντας ότι θα υπάρξουν ζωηρές αντιδράσεις εφόσον εμπλέκονται παράγοντες της Δύσης. Σημαντικό είναι ότι ο εισαγγελέας διόρισε ο ίδιος ομάδα ανεξάρτητων εμπειρογνωμόνων για να εξετάσουν τα στοιχεία και το πόρισμά της συμφώνησε με αυτό της εισαγγελίας. Ανάμεσα τους, ο πρώην πρόεδρος του Διεθνούς Ειδικού Δικαστηρίου για τη Γιουγκοσλαβία, πρώην σύμβουλος του υπουργείου εξωτερικών του Ισραήλ, πρώην πρέσβης του Ισραήλ στον Καναδά και νυν καθηγητής στην Οξφόρδη και άλλοι ακαδημαϊκοί υψηλού κύρους. Υπήρχε επίγνωση των αναταράξεων με την έκδοση των ενταλμάτων, εφόσον σπανίως απορρίπτονται σχετικά αιτήματα της εισαγγελίας. Δυσκολότερα θα είναι τα επόμενα νομικά βήματα.
Ποια είναι αυτά;
Η εισαγγελία ξεκίνησε προκαταρκτική έρευνα, το 2019 δόθηκε άδεια για πλήρη έρευνα, ακολούθησε προδικαστική διαδικασία με πιθανή έκδοση ενταλμάτων (το τρέχον στάδιο). Όταν εκδοθούν τα εντάλματα, οι χώρες-μέρη του Καταστατικού της Ρώμης, της ιδρυτικής συνθήκης του ΔΠΔ, υποχρεούνται να συμμορφωθούν. Αν καταζητούμενοι βρεθούν στο έδαφός τους, θα παραδοθούν στη Χάγη. Μετά θα πρέπει να επιβεβαιωθεί το σύνολο ή μέρος των κατηγοριών και να ακολουθήσει η ποινική διαδικασία, η οποία για να προχωρήσει χρειάζεται την αυτοπρόσωπη παρουσία των κατηγορουμένων. Μέχρι τότε η υπόθεση θα εκκρεμεί.
Ενώ για τα εντάλματα στο Ισραήλ υπήρξαν ήδη έντονες αντιδράσεις από τις Ηνωμένες Πολιτείες, ευρωπαϊκές χώρες δήλωσαν ότι θα εναρμονίσουν τη στάση τους με το ΔΠΔ . Παράλληλα, Νορβηγία, Ιρλανδία, Ισπανία προβαίνουν πλέον σε άμεση αναγνώριση της Παλαιστίνης ως κρατικής οντότητας.
Πρόκειται για δύο διακριτά ζητήματα. Καταρχάς, όλα τα μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι μέρη του ΔΠΔ. Δεσμεύονται επομένως και εξέδωσαν σχετικές ανακοινώσεις. Διαφορετικά στρέφονται κατά του Δικαστηρίου που εκείνες έφτιαξαν. Οι ΗΠΑ, ως μη μέρος του δικαστηρίου, δεν δεσμεύονται. Η αναγνώριση είναι πολιτική επιλογή. Οι νομικοί περιορισμοί -κατά το διεθνές δίκαιο- αφορούν μόνο την πλήρωση συγκεκριμένων κριτηρίων ύπαρξης κράτους. Πολλά δυτικά κράτη, ακολουθώντας τη γραμμή δημιουργίας δύο ανεξάρτητων κρατών, δεν αναγνώριζαν το κράτος της Παλαιστίνης, εφόσον δεν προχωρούσε η διαπραγμάτευση για την επίλυση του ζητήματος. Ωστόσο, από το 2011 και μετά, με την επέκταση των εποικισμών και την ισραηλινή κατοχή, αλλά κυρίως με την κατάσταση όπως διαμορφώθηκε από τις 7 Οκτωβρίου και μετά, άρχισαν να αλλάζουν στάση, γιατί θεωρούν ότι ίσως εξωθήσουν προς μία κατεύθυνση διαλόγου.
Μπορεί τα εντάλματα κατά στελεχών της Χαμάς να αλλάξουν την αντίληψη των ίδιων των Παλαιστινίων για την οργάνωση και να μειωθεί η δύναμη της εσωτερικά;
Αυτή είναι μια τεράστια συζήτηση. Από τη μια, Παλαιστινιακή Αρχή και Φατάχ είναι αρκετά παροπλισμένες και απαξιωμένες, από την άλλη σύμφωνα με πληροφορίες, μεγάλο ποσοστό των ενεργών μελών της Χαμάς είναι ορφανά των διαφόρων συγκρούσεων ανά τα χρόνια. Πολύ δύσκολα, λοιπόν, στη συνείδηση των Παλαιστινίων θα εκπέσει η Χαμάς, παρά τα εντάλματα. Ο πόλεμος επέφερε ριζοσπαστικοποίηση με αρνητικό πρόσημο. Αυτό θεωρώ αποτελεί παράδειγμα ότι τέτοια ζητήματα δεν λύνονται δια προσφυγής στα δικαστήρια. Ο νόμος μπορεί να αποτελέσει μοχλό πίεσης προς την κατεύθυνση του διαλόγου αλλά το σημαντικό είναι η διάθεση για συμφωνία.
Θα μπορούσε να λειτουργήσει η ποινική διαδικασία αντίστροφα, οι από κοινού κατηγορίες να εντείνουν την απόκλιση από τον διάλογο;
Το Ισραήλ ουδέποτε έκανε διάλογο με τη Χαμάς, μόνο με την Παλαιστινιακή Αρχή. Ωστόσο, όπως όλα τα κράτη, το Ισραήλ δεν πρέπει να ταυτίζεται με την κυβέρνησή του. Πριν τις 07/10, η κυβέρνηση Νετανιάχου - Ακροδεξιάς, με τη μεταρρυθμιστική προσπάθεια ελέγχου του Ανώτατου Δικαστηρίου της χώρας -που κατά περίπτωση γνωμοδοτούσε υπέρ των Παλαιστινίων και κατά της κυβέρνησης και των εποικισμών- ερχόταν σε αντίθεση με μεγάλο μέρος των πολιτών. Στη χώρα υπήρχαν εβδομαδιαίες διαδηλώσεις εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων που συνεχίζονται και σήμερα. Επιπλέον, ο Νετανιάχου αντιμετωπίζει σοβαρά νομικά προβλήματα στο Ισραήλ. Εναπόκειται, λοιπόν, στους Ισραηλινούς η αλλαγή κυβέρνησης και ηγεσίας που μπορεί να επιφέρει αλλαγές πολιτικής. Σε ό,τι αφορά το ΔΠΔ, προφανώς είναι άλλο να στρέφεται κατά εν ενεργεία ηγετών και άλλο κατά πρώην πρωθυπουργών και υπουργών. Ωστόσο, ιστορικά τέτοιου είδους διενέξεις έχουν λυθεί μεν υπό την πίεση της διεθνούς κοινότητας και των δικαιοδοτικών οργάνων, αλλά κατά βάση έχουν λυθεί μέσω διαβουλεύσεων, συμφιλίωσης, αμοιβαίας αποδοχής και καταγραφής της ιστορικής μνήμης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, αυτό της Νότιας Αφρικής. Δε μπορεί λοιπόν να χάσουμε την ελπίδα για το μέλλον.
Αναλόγως της ήδη υπάρχουσας τοποθέτησης των ανθρώπων στην ισραηλινή κοινωνία, οι αποφάσεις του Δικαστηρίου λειτουργούν τόσο με όρους σύγκλισης όσο και απόκλισης;
Φυσικά. Αυτή η εξέλιξη μπορεί να εργαλειοποιηθεί και προς τις δύο κατευθύνσεις. Άλλοι βλέπουν αντισημιτισμό και άλλοι μία ακόμη απόδειξη μετατροπής του Ισραήλ σε κράτος-παρία, χωρίς σεβασμό από τη διεθνή κοινότητα, οδηγώντας τους σε περαιτέρω αντιδράσεις κατά της κυβέρνησης τους.
Να δούμε λίγο την αντίδραση των ΗΠΑ στην έκδοση των ενταλμάτων.
Οι αντιδράσεις εναρμονίζονται με την πάγια στάση των ΗΠΑ κατά του ΔΠΔ. Το 1998 η κυβέρνηση Κλίντον είχε λάβει ενεργό μέρος στη διαμόρφωση του Καταστατικού του ΔΠΔ και ο Κλίντον είχε υπογράψει, ως κίνηση έξωθεν καλής μαρτυρίας, χωρίς ωστόσο να κυρωθεί η Συμφωνία. Το 2002, η κυβέρνηση Μπους απέσυρε την υπογραφή και οι ΗΠΑ δεν έγιναν ποτέ μέρος του δικαστηρίου. Οι προσπάθειες εξομάλυνσης σχέσεων ΗΠΑ - ΔΠΔ επί Ομπάμα, δεν είχαν συνέχεια. Οι ΗΠΑ επιδόθηκαν σε διμερείς συμφωνίες με τις οποίες τα αντισυμβαλλόμενα κράτη μέρη του Καταστατικού υπόσχονταν να μην παραδόσουν αμερικανούς πολίτες στο ΔΠΔ και διατηρούν τον λεγόμενο «Νόμο εισβολής στη Χάγη», σε περίπτωση παράδοσης στο ΔΠΔ αμερικανών πολιτών. Γενικά, στο διεθνές δίκαιο είναι πολύ έντονο το αποτύπωμα της αυτοκρατορίας και της αποικιοκρατίας. Επικρατεί η αντίληψη ότι οι ευνομούμενες και «πολιτισμένες» δυτικές χώρες εξάγουν «πολιτισμό» και κανόνες δικαίου προς άλλες, λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες. Ταυτοχρόνως, υπάρχει η λογική δύο μέτρων δύο σταθμών, όπου οι κυρώσεις δεν αναμένεται να στρέφονται κατά «πολιτισμένων κρατών». Στη Δύση, λοιπόν, αναμενόταν ότι το ΔΠΔ θα ασχολείται με αφρικανικές και άλλες αναπτυσσόμενες χώρες, όπου θεωρείται ότι το κράτος δικαίου είναι ελλειμματικό. Δεν υπολόγιζαν οι δυτικές χώρες ότι η διαδικασία του ΔΠΔ μπορεί να στραφεί και εναντίον τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Νετανιάχου κάλεσε τα «πολιτισμένα κράτη» να μην εκτελέσουν τυχόν εντάλματα και ότι αμερικανός γερουσιαστής σχολίασε επίσημα ότι «αν αφήσουμε να γίνει αυτό, θα είμαστε οι επόμενοι». Όπως υποστήριζε ο Πουλαντζάς στη δεκαετία του ‘70, πρόκειται για αποικιακή πολιτική χωρίς την κατοχή εδάφους. Αποικιακή πολιτική μέσω του δικαίου. Εξάγεις το νομικό σου σύστημα μέσω κανόνων του διεθνούς δικαίου διότι θεωρείς ότι ποτέ οι κανόνες αυτοί δεν θα στραφούν εναντίον σου. Στη βάση μιας αφηρημένης νομικής ισότητας, διαιωνίζεται η πραγματική ανισότητα: έχουμε έτσι νομική ισότητα κρατών που είναι πραγματικά άνισα με όρους ισχύος.