Μαρία Παβλικόφσκα - Γιασνορζέφσκα «Ο δρόμος που διανύθηκε», μετάφραση και επίμετρο: Κώστας Μαντζάκος, εκδόσεις συρτάρι, 2024
Ποια είμαι εγώ, χωρίς / τα πτυχία μου, / τους καλούς βαθμούς, / τις εξετάσεις. / Ποια είμαι όταν βγάζω / τα ρούχα του συρμού και στους ώμους μου / φοράω την ελπίδα. / Ποια είμαι, / αδερφή, / κόρη, φίλη. / Ποια είμαι στα μάτια αυτών / που περνούν καθημερινά / σ΄ έναν πολυσύχναστο δρόμο.
H Μαρία Παβλικόφσκα - Γιασνορζέφσκα (Κρακοβία 1891 - Μάντσεστερ 1945) έχει αναγνωριστεί ως μια από τις μεγαλύτερες ποιήτριες της Πολωνίας. Ο Τσέσλαβ Μίλος, μάλιστα, την αποκάλεσε «Σαπφώ της Πολωνίας» για την πνευματώδη και λυρική ομορφιά της ερωτικής της ποίησης. Στην Ελλάδα καλωσορίσαμε σχετικά πρόσφατα μία επιλογή των ποιημάτων της Μαρίας Παβλικόφσκα - Γιασνορζέφσκα σε μετάφραση και επίμετρο του Κώστα Μαντζάκου από τις νεοσύστατες εκδόσεις συρτάρι.
Θέματα που γοητεύουν στην ποίηση της Παβλικόφσκα - Γιασνορζέφσκα, πέρα από την έκφραση του γυναικείου ερωτισμού, είναι η αντίληψη και η βαθιά συνείδηση ταυτότητας, καθώς και το πέρασμα σ’ αυτό που ονομάζεται αστική ελευθερία. Η Παβλικόφσκα, μεγαλωμένη στην Κρακοβία, μέσα σε μια αριστοκρατική αλλά και μποέμ οικογένεια γνωστών ζωγράφων και συγγραφέων, υπήρξε για τους συντηρητικούς κύκλους πάντοτε η σκανδαλώδης εκείνη παρουσία, η οποία με την γραφή της -και τους τρεις γάμους της- είχε αποφασίσει να καταργήσει τα ταμπού, μιλώντας ανυπόκριτα και ειλικρινά.
Η Παβλικόφσκα ήταν μέρος ενός κύκλου που υπερασπιζόταν ενεργά τα δικαιώματα των γυναικών. Ήταν, επίσης, θεατρική συγγραφέας κι ένα χαρακτηριστικότερο παράδειγμα της αγωνιστικής και καλλιτεχνικής της παρρησίας ήταν το ότι τα θεατρικά της, μεταξύ άλλων διεκδικήσεων, πραγματεύονταν και το δικαίωμα των γυναικών στην έκτρωση. Μάλιστα, στις 2 Σεπτεμβρίου 1939 η θεατρική της σάτιρα για τον Χίτλερ έκανε πρεμιέρα στη Βαρσοβία κατά την γερμανική εισβολή.
Η Παβλικόφσκα στη συνέχεια θα δραπετεύσει από την Πολωνία με τον σύζυγό της, πιλότο στην Πολωνική Πολεμική Αεροπορία, και με μεγάλη δυσκολία θα κατορθώσουν να βρεθούν στην Βρετανία, όπου εκείνος θα υπηρετήσει στο πλευρό της RAF.
Η ποιήτρια θα φύγει από την ζωή αυτοεξόριστη στην Αγγλία, λίγο μετά το τέλος του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου. Η Παβλικόφσκα έχει ταφεί στο Μάντσεστερ και η αγγλική της εμπειρία μας χάρισε μερικά από τα καλύτερα ποιήματά της. Ποιήματα που αποτελούσαν μια στροφή, συγκρινόμενα με τα λυρικά και υπαρξιακά έργα των πρώτων δεκαετιών της στη γραφή. Άλλωστε η ποίησή της από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 άρχισε να γνωρίζει νέα κριτική αποτίμηση, ακόμη και από μαρξιστές κριτικούς λογοτεχνίας, οι οποίοι κατά το παρελθόν στη μεταπολεμική Πολωνία είχαν αδιαφορήσει για τη δουλειά της, θεωρώντας τα ποιήματά της υποκειμενικά.
Πράγματι, το να γράφει για την ομορφιά, τη φύση και τον έρωτα ήταν ένα όριο για τις δυνατότητες της πέννας της. Η Μαρία Παβλικόφσκα - Γιασνορζέφσκα θα το αντιληφθεί σύντομα και το 1937 θα γράψει: «Πώς τόλμησες να γράψεις για τριαντάφυλλα, όταν η ιστορία έκαιγε σαν δάσος στην κάψα του καλοκαιριού;».
Αναζητώντας περισσότερα στοιχεία για εκείνη, διάβασα με ενδιαφέρον πως για την Παβλικόφσκα όπως και για άλλους ποιητές της πρόσφατα ενωμένης Πολωνίας, τα χρόνια μεταξύ του πρώτου και του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου ήταν μια περίοδος αξιοσημείωτης δημιουργικής αισιοδοξίας και αυτοέκφρασης, ανοικοδόμησης του πολιτισμού σε μια χώρα που είχε ανακτήσει την ανεξαρτησία της μετά από έναν αιώνα.
Στην εξορία η Μαρία Παβλικόφσκα - Γιασνορζέφσκα ένιωθε απογυμνωμένη από τη γλώσσα, το περιβάλλον και την ταυτότητά της, ωστόσο δεν έπαψε να γράφει. Δημοσίευε στον μεταναστευτικό Τύπο όπου, όμως, ο παθιασμένος πασιφισμός της δημιούργησε εχθρούς, καθώς εκείνη με κάθε ευκαιρία καταδίκαζε τον πόλεμο για το ρήμαγμα της καθημερινής ζωής των απλών ανθρώπων.
Σ’ ένα από τα ποιήματα αγγλικού εδάφους που ξεχώρισα γράφει:
A cup of tea
Βομβαρδισμένοι, άστεγοι, τραυματίες…
Ποιος θα σας κλάψει; Όχι ο John ή η Mary,
ούτε ο Percy ή ο William, μήτε η Gladys ή η Sibyl
που χουν σκληρύνει από το κρύο όπως οι γλάροι.
Αλλά μια λυπημένη Κρακοβιανή, στο κάστρο δίπλα γεννημένη.
Από τη χώρα που οι σημύδες μάς ‘μάθαν πολύ να κλαίμε,
οι κοκκινολαίμηδες στα πάρκα, ο Σοπέν και οι λυγερές κερασιές.
Από τη χώρα των δακρύων, τη χώρα της τρυφερότητας…
Μ’ ένα φλιτζάνι τσάι πίνω στην υγειά σας,
σας υπηρετώ με τη θλίψη που η χώρα μου την έχει τόσο πλούσια.
Περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, σκέφτομαι πως η γραφή της Παβλικόφσκα έχει καταφέρει να αποθανατίσει την πλεύση προς τον νέο μεταπολεμικό κόσμο. Μένοντας πιστή στις αξίες της, στην ομορφιά, στον λυρισμό, στο τοπίο. Μία τέτοια στιγμή αποτυπώνεται περίφημα σ΄ ένα από τα τετράστιχα της.
Στον Κύκνο διαβάζουμε:
Κοίτα! Ένας κύκνος σαν ερωτηματικό
στη διάφανη λίμνη έπλευσε και πάει…
Ο κόσμος περιμένει, στα μάτια σε κοιτάει
με βλέμμα γεμάτο δισταγμό.
Το ποίημα της Παβλικόφσκα μου θύμισε ένα ομότιτλο της αμερικανής ποιήτριας Μαίρης Όλιβερ (1935-2019). Το μεταφέρω εδώ για τη χαρά του μεταξύ τους διαλόγου σε μετάφραση Κατερίνας Ηλιοπούλου.
Γράφει η Όλιβερ:
Ο κύκνος
Τον είδες, ολoνυχτίς να κατρακυλά στο σκοτεινό ποτάμι;
Τον είδες να αναδύεται το πρωί μέσα στην ασημένια αύρα
Μια αγκαλιά λευκά άνθη,
Μια τέλεια εξέγερση από μετάξι και λινό καθώς έσκυβε
μέσα στην αιχμαλωσία των φτερών του, ένας σωρός από χιόνι, μια δέσμη κρίνων,
Να δαγκώνει τον αέρα με το μαύρο του ράμφος;
Τον άκουσες να σφυρίζει και να καλεί
Μια διαπεραστική σκοτεινή μουσική-σαν τη βροχή που μαστιγώνει τα δέντρα-σαν ένα καταρράχτη που σκίζει τα μαύρα βράχια;
Και τον είδες, στο τέλος, κάτω απ’τα σύννεφα-
Ένας λευκός σταυρός να διασχίζει τον ουρανό τα πόδια του
Σαν μαύρα φύλλα, τα φτερά του να σκορπίζουν τη λάμψη του ποταμού;
Κι ένιωσες μέσα στην καρδιά σου, πως ανήκε σε καθετί;
Και κατάλαβες επιτέλους τι να την κάνεις την ομορφιά;
Και άλλαξες τη ζωή σου;
Η σύρτις αποσύρεται με ερώτηση. Μπορούμε σήμερα να γράψουμε ένα ποίημα για κύκνους; Προς τι η ομορφιά; Μήπως δεν είναι και η ίδια η ποίηση ένας κύκνος σαν ερωτηματικό, καλούμενη να διασχίσει την παγωμένη λίμνη της ανθρώπινης ιστορίας;