Nick Srnicek «Ο καπιταλισμός της πλατφόρμας», μετάφραση: Γιώργος Μαριάς και Αέξανδρος Μινωτάκης, εκδοσεις Τόπος, 2024
Η μετάφραση του βιβλίου του Nick Srnicek ήταν απαραίτητη, όχι μόνο γιατί οι ψηφιακές πλατφόρμες αγκαλιάζουν όλο και περισσότερες πλευρές της ζωής μας, και άρα πρέπει να ξέρουμε τι είναι και πώς λειτουργούν, αλλά και γιατί, όντας ο πλέον δυναμικός κλάδος του καπιταλισμού, συνεισφέρει τα μέγιστα στη νομιμοποίησή του. Για την ακρίβεια, το μέγεθος του κλάδου είναι αντιστρόφως ανάλογο της επίδρασής του στην οικονομική και την κοινωνική ζωή. Γι’ αυτό είναι πολύ σημαντικό που ο συγγραφέας κατάφερε στο μικρής έκτασης βιβλίο του –που ευχόμαστε να βοηθήσει στη διάδοσή του– να μας δώσει ένα ευκρινές περίγραμμα των αιτιών της ανόδου των ψηφιακών πλατφορμών, του τρόπου λειτουργίας τους, καθώς και των πιθανών εξελίξεων οι οποίες αναμένεται να έχουν μεγάλη πολιτική σημασία.
Ο συγγραφέας πολύ εύστοχα τοποθετεί την άνοδο των ψηφιακών πλατφορμών στο πλαίσιο του μακρού κύματος ύφεσης, που ξεκίνησε με την πετρελαϊκή κρίση της δεκαετίας του ’70 και έφτασε μέχρι τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008. Την αντιμετωπίζει ως μια απάντηση σε αυτές τις κρίσεις. Ως ένα νέο επιχειρηματικό μοντέλο σε αναζήτηση υπέρβασης του φορντισμού, επέκτασης της κερδοφορίας και μείωσης του κόστους. Το νέο αυτό επιχειρηματικό μοντέλο προέκυψε σε συνθήκες πλεονάζοντος κεφαλαίου και εργατικού δυναμικού, ενώ εστίασε σε ένα άυλο προϊόν, τα δεδομένα. Πρόκειται για δωρεάν πόρους που από τη δεκαετία του ’90 άρχισαν να γίνονται αντικείμενο εμπορευματοποίησης. Τα δεδομένα ήταν, όπως προσφυώς αναφέρει ο συγγραφέας, σαν το πετρέλαιο: πρέπει να εξαχθούν, να διυλιστούν, να αποθηκευτούν, για να γίνουν αντικείμενο εκμετάλλευσης. Οι πλατφόρμες όμως δεν στόχευαν μόνο στη διάσωση της κερδοφορίας. Ταυτόχρονα, αποτελούσαν κομμάτι της επίθεσης στην εργατική τάξη: συμπίεση του εργατικού κόστους, μισθός με το κομμάτι, μετατροπή των εργαζομένων σε ελεύθερους επαγγελματίες στους οποίους μετακυλίονται όλα τα κόστη.
Πολύ χρήσιμη αποδεικνύεται και η κατηγοριοποίηση των πλατφορμών, δηλαδή των διαφορετικών ψηφιακών υποδομών που φέρνουν σε επαφή παρόχους υπηρεσιών, πελάτες και διαφημιστές. Ο συγγραφέας διακρίνει τις διαφημιστικές πλατφόρμες (π.χ. Google, Facebook), τις πλατφόρμες υπολογιστικού νέφους (π.χ. Amazon), τις βιομηχανικές πλατφόρμες που μεσολαβούν μεταξύ εργοστασίων και καταναλωτών μειώνοντας κόστη και χρόνους, τις πλατφόρμες προϊόντων, όπου νοικιάζεις κάτι που δεν σε συμφέρει να αγοράσεις, και τις λιτές πλατφόρμες που φέρνουν σε επαφή πελάτες και εργαζομένους (π.χ. Uber). Ειδικά το τελευταίο είδος αποτελεί μοντέλο ακραίας εξωτερικής ανάθεσης, καθώς οι εταιρίες αυτές δεν διαθέτουν κανένα περιουσιακό στοιχείο.
Οι πλατφόρμες λοιπόν παρέχουν ένα συγκριτικό πλεονέκτημα στις εταιρείες, το οποίο όμως, όπως καταδεικνύει ο Srnicek, μπορεί να λειτουργήσει μόνο σε μονοπωλιακές συνθήκες. Αλλιώς δεν είναι βιώσιμες. Πώς όμως οι ψηφιακές πλατφόρμες ενισχύουν τα μονοπώλια; Συνεχής επέκταση της εξαγωγής δεδομένων, κυρίαρχη θέση στην αγορά, περίφραξη των οικοσυστημάτων: Η οικονομία των πλατφορμών, αντί για το τέλος της ιδιοκτησίας, οδηγεί στη συγκέντρωση της ιδιοκτησίας, και μάλιστα της ιδιοκτησίας των υποδομών της κοινωνίας. Καθώς καταγράφεται η κάθε μας κίνηση –επιφέροντας μεγάλο πλήγμα στην ιδιωτικότητα–, συσσωρεύεται και αναλύεται ένας τεράστιος όγκος προσωπικών δεδομένων. Οι χρήστες πηγαίνουν όπου είναι ήδη και άλλοι χρήστες. Στη συνέχεια, ακολουθούν συγχωνεύσεις και εξαγορές εταιριών. Στο τέλος, περίκλειστες πλατφόρμες σε «δένουν» ως χρήστη ή καθιστούν την έξοδο από την πλατφόρμα μη συμφέρουσα. Βέβαια, η θέση τους –καίτοι μονοπωλιακή– δεν παύει να είναι επισφαλής. Αφενός ακόμα και ισχυρές και σύνθετες πλατφόρμες εξαρτώνται από τις διαφημίσεις, αφετέρου πολλές λιτές πλατφόρμες είναι ζημιογόνες στην προσπάθειά τους να κατισχύσουν και να κατακτήσουν μονοπωλιακή θέση, μέσα από την πώληση της υπηρεσίας στα όρια ή κάτω του κόστους.
Ποιο μπορεί να είναι το μέλλον τους υπό αυτές τις συνθήκες; Οι περιφράξεις; Η άνοδος των τιμών; Η χρεωκοπία; Οι συνεργατικές πλατφόρμες; Η κυβερνητική παρέμβαση κατά των μονοπωλίων, υπέρ της προστασίας των προσωπικών δεδομένων και των εργαζομένων στις πλατφόρμες; Δημόσιες πλατφόρμες που θα λειτουργούν ως κοινά; Δεν γνωρίζουμε με σιγουριά. Ο Srnicek θεωρεί όμως πως, για να αντιμετωπίσουμε την εν λόγω συνθήκη, πρέπει πρώτα να την κατανοήσουμε. Ομοίως, στο επίμετρό τους, οι μεταφραστές, Γιώργος Μαριάς και Αλέξανδρος Μινωτάκης, θεωρούν ότι υπάρχουν εναλλακτικές, όπως ο ψηφιακός εργατισμός (θυμηθείτε την απεργία στην E-food) ή οι συνεργατικές πλατφόρμες, ειδικά όσες εμπνέονται από την ιδέα της ομότιμης παραγωγής. Όπως όμως σημειώνουν πολύ εύστοχα, «προσεγγίσεις όπως αυτές […] επαναφέρουν το ζήτημα της ανάγκης μιας tech-savvy Αριστεράς για την εποχή μας, μιας Αριστεράς που θα καταλαβαίνει “τι λένε τα κομπιούτερς και οι αριθμοί”. Που θα μπορεί να περιγράψει με αδρές γραμμές πώς θα ήθελε να είναι ο κόσμος σε ένα υποκείμενο που είτε εργάζεται σε πλατφόρμες είτε καταναλώνει, επικοινωνεί, ενημερώνεται, διασκεδάζει με τη διαμεσολάβηση κάποιου ψηφιακού ολιγοπωλίου».