Τα αποτελέσματα των πρόσφατων ευρωεκλογών καταδεικνύουν, κατά την κρίση μας, ορισμένα εξαιρετικά χρήσιμα στοιχεία γύρω από το κομματικό και πολιτικό σύστημα της χώρας και -ταυτόχρονα- ανοίγουν ευρύτερες συζητήσεις, αναζητήσεις και πιθανές ενέργειες γύρω από την Πολιτική.
Στο σημείωμα μας, η επισήμανση-ανάλυση-αναγωγή των κατά την προσέγγιση μας σημαντικών -αλλά όχι απαραίτητα σημαντικότερων- στοιχείων γύρω από τις ευρωεκλογές θα γίνει σε τρεις άξονες: κυβέρνηση, προοδευτική αντιπολίτευση, ακροδεξιός χώρος.
Αν και το σύνηθες είναι οι ευρωεκλογές να μην παράγουν πολιτικές εξελίξεις λόγω και της φύσης τους ως «εκλογές δεύτερης τάξης» (χαλαρή ψήφος, μικρότερο διακύβευμα από τις εθνικές εκλογές κ.ά) υπάρχουν περιπτώσεις που δρομολόγησαν εξελίξεις ή λειτούργησαν προεικονιστικά.1 Οι ευρωεκλογές του 2024 κρίνουμε πως υπάρχει σοβαρή πιθανότητα να «κρύβουν» και τα δύο.
Ιστορικό αλλά όχι πρωτοφανές φαινόμενο η κατάπτωση της ΝΔ
Εκκινούμε την προσέγγιση μας από το κυβερνών κόμμα που «κέρδισε χάνοντας» για να θυμηθούμε τον τίτλο του κλασικού επιτραπέζιου παιχνιδιού.
Για τη ΝΔ είναι σημείο καμπής το αποτέλεσμα των ευρωεκλογών. Τουλάχιστον αυτή είναι η εκτίμηση που έχουμε για την ταυτόχρονα πρώτη και μεγαλύτερη εκλογική ήττα επί προεδρίας Κυριάκου Μητσοτάκη.
Την χαρακτηρίζουμε ήττα γιατί οι απώλειες της ΝΔ είναι οι μεγαλύτερες σε απόλυτο αριθμό ανάμεσα σε όλα τα κόμματα, δεν πιάστηκαν οι ήδη χαμηλωμένοι εκλογικοί στόχοι που έθεσε ο ίδιος ο Πρωθυπουργός, η ΝΔ είχε τις μεγαλύτερες απώλειες που υπέστη ποτέ κυβέρνηση σε ευρωεκλογές και, τέλος, η ΝΔ κατέγραψε σε απόλυτο αριθμό ψήφων την χαμηλότερη επίδοση στην ιστορία της. Δεν είναι και λίγα...
Την χαρακτηρίζουμε πρώτη γιατί στις δημοτικές-περιφερειακές εκλογές ναι μεν δέχτηκε πλήγματα και οικογενειακές ακόμα ήττες αλλά εν συνόλω τα αποτελέσματα είχαν θετικό πρόσημο, ενώ σε όλες τις βουλευτικές εκλογές που προηγήθηκαν (2019 και διπλές 2023) το αποτέλεσμα επιβεβαίωνε την κυριαρχία Μητσοτάκη.2
Γιατί σημείο καμπής και όχι κάτι παροδικό το αποτέλεσμα-σοκ της ΝΔ; Ασφαλής απάντηση για τα μελλούμενα δεν μπορεί να δοθεί, ούτε την διαθέτουμε, ούτε είναι στις προθέσεις μας κάποια πρόβλεψη. Ιστορικά ωστόσο, κάθε κυβέρνηση -ειδικά με την συμπλήρωση ενός σεβαστού χρόνου στην εξουσία-3 δέχεται, συνήθως μη αναστρέψιμη φθορά. Ανεξαρτήτως αν τα παραπάνω (περί μη αναστρέψιμης φθοράς) επιβεβαιωθούν ή όχι -και για να μην επιβεβαιωθούν- η κυβέρνηση οφείλει (στην ίδια) να περάσει στη φάση της πολιτικής προστασίας του εαυτού της. Υπό άλλες συνθήκες αυτό θα ήταν και το πλέον εύκολο και ασφαλές να κάνει «για να βγει η τετραετία» αλλά τώρα έχει μπροστά της την διαδικασία συνταγματικής αναθεώρησης, μια καθημερινότητα που την πλήττει και δεν μπορεί να αλλάξει γιατί δεν είναι διατεθειμένη να αλλάξει την πολιτική της και π.χ. να δράσει κατά της ακρίβειας, να ενισχύσει ουσιαστικά το Ε.Σ.Υ ή να αλλάξει το φορολογικό μοντέλο που εφαρμόζει και, τέλος, την επάνοδο της ακροδεξιάς.
Η εξίσωση δεν είναι τόσο απλή, αν κάτι την απλοποιεί είναι η (συνολικά) ηττημένη -όχι όμως τόσο βαριά όσο η κυβέρνηση- προοδευτική και δυνητικά -κατά τους ίδιους- κυβερνητική αντιπολίτευση.
Ο κεντροαριστερός εγκλωβισμός
Τα δύο κόμματα του χώρου (ΣΥΡΙΖΑ, ΠΑΣΟΚ) που είχαν ορίσει τις ευρωεκλογές ως σημείο εκκίνησης της αντεπίθεσης τους απέτυχαν -σε διαφορετικό βαθμό- να πείσουν τον κόσμο πως κάτι τέτοιο είναι πιθανό και πως είναι δυνατό αυτά να αμφισβητήσουν την κυριαρχία της ΝΔ.
Είναι σαφές πως ο ΣΥΡΙΖΑ έχει πρόβλημα αξιοπιστίας -κάτι που υπάρχει εδώ και αρκετά χρόνια και το οποίο όσο παγιώνεται τόσο επιδεινώνει τη θέση του και τη δυναμική του.4 Αυτό φαίνεται ακόμα και στην διαχείριση της ήττας και δη από δηλώσεις-αναγωγές πως μειώθηκε η διαφορά από το κυβερνών κόμμα. Είναι σαφές πως ένα τέτοιο αφήγημα δεν συνάδει με την πραγματικότητα όταν η εκλογική επιρροή του κόμματος έχει επανέλθει σε προκρισιακά επίπεδα και το ποσοστό των ψηφοφόρων του ΣΥΡΙΖΑ το 2023 που επέλεξαν τώρα την αποχή είναι το μεγαλύτερο ποσοτικά έναντι όλων των άλλων κομμάτων.
Τα αποτελέσματα ήταν θετικότερα για τον έτερο πόλο της κεντροαριστεράς, ακόμα και αν και αυτό δεν κατάφερε να πετύχει τον εκφρασμένο από τον πρόεδρο του βασικό στόχο της κατάκτησης της δεύτερης θέσης.5 Ωστόσο, σε επίπεδο εκλογικής ανάλυσης και εκλογικής γεωγραφίας οι επιδόσεις του ΠΑΣΟΚ παρουσιάζουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον και δείχνουν -εν αντιθέσει με τον ΣΥΡΙΖΑ- μια περιορισμένη μεν αλλά υπαρκτή δε δυναμική. Δύο είναι τα βασικά στοιχεία που μας οδηγούν στο παραπάνω συμπέρασμα: α) η κυριαρχία του ΠΑΣΟΚ στους κεντρώους ψηφοφόρους6 και β) η πρωτιά που κατέγραψε στους νομούς Ηρακλείου και Λασιθίου, νίκες που επανέφεραν το πράσινο χρώμα στο χάρτη για πρώτη φορά μετά το 2012.
Η ακροδεξιά πολύ μακριά από το πολιτικό/εκλογικό περιθώριο
Αν υπάρχει νικητής των εκλογών αυτός είναι ο ακροδεξιός κομματικός πόλος.7 Ανάμεσα τους ξεχώρισε η Ελληνική Λύση, γιατί κατάφερε σωρευτικά α) να βγει τέταρτο πανελλαδικά -ξεπερνώντας το ΚΚΕ-, β) να καταγραφεί ως δεύτερη δύναμη σε αρκετούς νομούς της Β. Ελλάδας (κατά βάση στην Κ. Μακεδονία), γ) να είναι το κόμμα με την μεγαλύτερη αύξηση ψήφων σε απόλυτο αριθμό (από τα κοινοβουλευτικά) και, δ) να εκλέξει και δεύτερο ευρωβουλευτή.
Aπό την άλλη, η άγνωστη μέχρι πριν ένα χρόνο Νίκη,8 κατάφερε να διατηρήσει τις δυνάμεις της και -το σημαντικότερο κατά την κρίση μας- να μείνει ορατή σε όλο το εκλογικό σώμα.
Τέλος, η Φωνή Λογικής με επικεφαλής και πλέον εκλεγμένη στην ευρωβουλή Αφροδίτη Λατινοπούλου κατάφερε αυτό που φοβόμασταν -και είχαμε διαβλέψει-9 να βάλει για τα καλά στο κομματικό παιχνίδι την ελληνική εκδοχή της alt-right.
Τα προσωπικά κρίσιμα συμπεράσματα για την ελληνική ακροδεξιά είναι τα εξής: α) ψήφοι από διαφορετικές δεξαμενές,10 β) κυριάρχηση στην Β. Ελλάδα,11 γ) μη παροδική ανοδική τάση, δ) ενδείξεις δυνητικής δημιουργίας πολυσυλλεκτικών κομμάτων καθώς πήραν ψηφοφόρους από όλους τους χώρους.12 Μετεκλογικά δεν θεωρούμε πως είναι δεδομένο πως θα γυρίσουν στη ΝΔ ή αλλού, η πάλαι ποτέ κραταιά κομματική ταύτιση έχει περιοριστεί αν όχι εξαφανιστεί στο μεταδημοκρατικό, κατά Crouch, καθεστώς που βιώνουμε.
Πολλά ακόμη μπορεί να ειπωθούν για τις ευρωεκλογές εν γένει αλλά και για τους χώρους που συνοπτικά καταγράψαμε παραπάνω. Θα θέλαμε να κλείσουμε το σημείωμα με ένα μη υπαρκτό «διάλογο» μεταξύ δύο σημαντικών πολιτικών και εκλογικών αναλυτών. Ο Γ. Μοσχονάς σημείωνε πριν λίγο καιρό: «οι εκλογές του 2012 είναι εκλογές ανατροπής και αποστοίχισης (dealignment), οι εκλογές του Ιανουαρίου 2015 είναι εκλογές αναστοίχισης (realignment), οι εκλογές του Σεπτεμβρίου 2015 είναι οι εκλογές της πρώτης σταθεροποίησης της νέας εκλογική τάξης πραγμάτων, ενώ οι εκλογές του Ιουλίου 2019 είναι εκλογές εμπέδωσης του νέου πολιτικού σκηνικού».13 Θα μπορούσε κάποιος να αναρωτηθεί: «τι ήταν οι πρόσφατες ευρωεκλογές;», ωστόσο μιας και η ανάλυση του αφορά βουλευτικές εκλογές και η ένταξη των ευρωεκλογών στην παραπάνω τυπολόγηση ενέχει κινδύνους, θα προτιμήσουμε να απαντήσουμε με τον τρόπο που όρισε ο Γ. Μαυρής το αποτέλεσμα των ευρωεκλογών: «το κομματικό σύστημα σε ανοικτή κρίση».14
Σημειώσεις:
1. Στην πρώτη περίπτωση εντάσσονται για παράδειγμα οι εκλογές του 2019 οι οποίες λόγω της ήττας του ΣΥΡΙΖΑ επέσπευσαν τις εθνικές εκλογές, ενώ στη δεύτερη κατηγορία οι εκλογές του 2009 και του 2014 που «έδειχνα» τις επικείμενες νίκες του ΠΑΣΟΚ και του ΣΥΡΙΖΑ αντίστοιχα στις βουλευτικές εκλογές που ακολούθησαν.
2. Προσωπικά πιστεύουμε πως ήδη από το 2019 το πολιτικό σύστημα αξονίζεται γύρω του, το ίδιο φαίνεται πως ισχύει με όποιους αστερίσκους και μετά τις ευρωεκλογές του 2024/
3. Διανύουμε τον πέμπτο χρόνο κυβέρνησης ΝΔ, μια ανάλυση χωρίς τον συνυπολογισμό της κυβερνητικής -για την ίδια αλλά πολύ περισσότερο για τους πολίτες- κούρασης θα ήταν ατελής.
4. Μιας και το κείμενο εστιάζει στα εκλογικά αποτελέσματα και το νέο κομματικό και πολιτικό χάρτη/πλαίσιο που διαμόρφωσαν δεν θα επεκταθούμε στις εντελώς αλλοπρόσαλλες στρατηγικές (επικοινωνιακές και ''πολιτικές'') του προέδρου του, το χαμηλής αγωνιστικότητας και εντελώς ετερόκλητο ευρωψηφοδέλτιο, την απουσία σοβαρού, συνεπούς κ.ο.κ αντιπολιτευτικού λόγου που περιμένει κάποιος από την αξιωματική αντιπολίτευση καθώς και όλα εκείνα τα στοιχεία που κάνουν τον ΣΥΡΙΖΑ να βρίσκεται σε καθεστώς μαζικής-λαϊκής απαξίωσης.
5. Έχουμε επομένως και τα τρία μεγάλα ή ορθότερα το ένα μεγάλο και τα δύο μικρομεσαία κόμματα να αποτυγχάνουν να πετύχουν τους στόχους του.
6. Σύμφωνα με το exit poll το ΠΑΣΟΚ συγκέντρωσε το 30% όσων τοποθέτησαν εαυτούς στο κέντρο έναντι του 21,5% που έλαβε η επί προεδρίας Κ. Μητσοτάκη κυριάρχη στον εν λόγω χώρο ΝΔ. Η αλλαγή των συσχετισμών στο πολυπληθές και κρίσιμο για την εξέλιξη των εκλογικών αναμετρήσεων τα προηγούμενα χρόνια ακροατήριο έχει υποτιμηθεί στη δημόσια αλλά και ενδοκομματική συζήτηση.
7. Αναφερόμαστε στα κόμματα «δεξιά της δεξιάς» (Γεργιάδου, 2019) και κατά βάση στα κόμματα που εξέλεξαν ευρωβουλευτές (Ελληνική Λύση, Νίκη, Φωνή Λογικής).
8. Αρχικώς υπήρχε ανοιχτή συζήτηση για το εάν το συγκεκριμένο κόμμα μπορεί να μπει στην συγκεκριμένη πολιτική οικογένεια, προσωπικά και κινούμενη με την πλέον διαδεδομένη τυπολογία, θεωρούμε πως ανήκει στον ακροδεξιό ιδεολογικό πόλο βλ. ενδεικτικά Θ. Δημάκας «Νίκη: η επιστροφή του τριπτύχου Πατρίς-Θρησκεία-Οικογένεια με μια παραλλαγή» (Εφημερίδα των Συντακτών 21/8/2023).
9. Βλ. Θ. Δημάκας, Γ. Κτενάς « Κοινωνιολογία και ανθρωπολογία της σημερινής Νέας Δημοκρατίας. Θέσεις, αντιθέσεις και συνθέσεις της κυβέρνησης και των ψηφοφόρων της», Kaboom, τεύχος 9.
10. Η Ελληνική Λύση έρχεται φερ ειπείν πρώτη σε ψήφους όσων δεν τοποθετούνται στο δίπολο Αριστερά-Δεξιά. Υπάρχει επομένως πέραν του (δήθεν) αντισυστηιμιού και το μεταπολιτικό στοιχείο.
11. Ενδεικτικό είναι πως αθροιστικά τα τέσσερα μεγαλύτερα κόμματα εκ δεξιών της ΝΔ (Ελληνική Λύση, Νίκη, Φωνή Λογικής και Πατριώτες) ξεπέρασαν τα ποσοστά της ΝΔ σε ορισμένες περιφέρειες, όλες ευρισκόμενες στη Β. Ελλάδα π.χ. Β' Θεσσαλονίκης, Ημαθία κ.ά.
12. Για παράδειγμα, βάσει του exit poll η Ελληνική Λύση είχε εισροή 22% από τη ΝΔ, 13% από τους Σπαρτιάτες και 12% από τον ΣΥΡΙΖΑ.
13. Γ. Μοσχονάς, « 2015: οι εκλογές της αναστοίχισης» σ. 326 στο Π. Ιωαννίδης, Η. Τσαούσακης, Μισός αιώνας εκλογές, εκδόσεις Πόλις, 2023.
14. Γ. Μαυρής, Εφημερίδα των Συντακτών 15-16/6/2024, σ.16-17.