Γυάρος, 2024: Νεαρός άνδρας περπατά δίπλα στο κύμα. Ένα γράμμα κλεισμένο σε μπουκάλι που βρίσκει στην άμμο, τον βάζει σε σκέψεις: «Υπάρχουν ιστορίες που κρύβουν βαθιά μηνύματα. Υπάρχουν μνήμες παγωμένες στον χρόνο. Υπάρχει ένα μέλλον που αξίζει να οικοδομήσουμε μαζί. To ArXellence 3 ξεκινά. Εκεί που η ιστορική μνήμη συναντά το βιώσιμο παρόν & μέλλον».
Δεν πρόκειται για τρέιλερ τρίτου κύκλου σειράς διαδικτυακής πλατφόρμας, αλλά για το προωθητικό αγγλόφωνο βίντεο του διεθνούς, αρχιτεκτονικού διεπιστημονικού διαγωνισμού ιδεών που προκήρυξε η εταιρεία συστημάτων αλουμινίων Alumil και η ΑΜΚΕ Πολιτιστικού και Κοινωφελούς Έργου ΑΙΓΕΑΣ, οικογενείας γνωστών εφοπλιστών.
Χωρίς καμιά αναφορά στη Γυάρο ως τόπο οργανωμένης εξόντωσης μετά τον εμφύλιο και κατά τη δικτατορία. Χωρίς τα πληγωμένα σώματα και τις κραυγές των αριστερών εξόριστων πολιτικών κρατουμένων. Με θρυμματισμένη, επιλεκτική μνήμη και μερικές σκόρπιες εικόνες εγκατάλειψης ενός κτιριακού συγκροτήματος που δεν κατονομάζεται, ενώ πρόκειται για το κτίριο φυλακών του τέταρτου όρμου που κτίστηκε σταδιακά με καταναγκαστική εργασία από τους ίδιους τους εξόριστους.
Μετά τη γενική κατακραυγή προστέθηκε στον ιστότοπο του διαγωνισμού η φράση: «ένας από τους κύριους στόχους του διαγωνισμού είναι να τιμήσει τους χιλιάδες πολιτικούς κρατούμενους που υπέστησαν εξορίες και βασανιστήρια στο νησί, τιμωρούμενοι για τις πολιτικές τους πεποιθήσεις».
Ο τάφος των ζωντανών, αυτό το θανατονήσι της βαριάς απομόνωσης και των βασανιστηρίων, χαρακτηρίστηκε ιστορικός τόπος με υπουργική απόφαση το 2001, με τα κτίρια και τις εγκαταστάσεις του διατηρητέα μνημεία. Έκτοτε έγιναν αρκετές απόπειρες αποχαρακτηρισμού και απόδοσης εμπορικών χρήσεων, με σταθμό το 2011 όπου αποχαρακτηρίστηκε τμήμα του νησιού με σκοπό την προώθηση επενδύσεων για αιολικό πάρκο, με χερσαίες και πλωτές ανεμογεννήτριες ήδη στα σκαριά.
Παραβιάζοντας υπουργικές αποφάσεις και απαξιώνοντας τη θεσμική διαδικασία των ανοιχτών δημόσιων αρχιτεκτονικών διαγωνισμών, ιδιώτες-εταιρείες σε σύμπραξη με την πολιτεία, επιχειρούν τώρα να κάνουν συνένοχη και την διεθνή αρχιτεκτονική κοινότητα στην προσπάθεια διαγραφής της συλλογικής μνήμης της Γυάρου.
Ο διαγωνισμός καλεί στην δημιουργία ενός «Βιώσιμου Ερευνητικού Κέντρου και Μουσείου μηδενικών εκπομπών άνθρακα», ενός «αυτάρκους σε νερό και ενέργεια κόμβου» που θα συμβάλλει στην ανάπτυξη στρατηγικών για τη βιοποικιλότητα στην Ανατολική Μεσόγειο.
Υπό την εποπτεία και συνδιοργάνωση του ΤΕΕ, την αιγίδα του ΥΠΕΝ, του υπουργείου Πολιτισμού και του επίσημου τουριστικού ιστότοπου Νοτίου Αιγαίου, με την υποστήριξη του Οργανισμού Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Κρίσης και με χορηγούς επικοινωνίας γνωστά περιοδικά της εγχώριας αρχιτεκτονικής σκηνής, το όραμα ενός «πράσινου οικολογικού αειφόρου παραδείσου» 33 χιλιομέτρων ακτογραμμής με σχεδόν βέβαιη την μελλοντική αξιοποίησή του ως τουριστικό προϊόν, αντιπαρατίθεται με την ανάμνηση του άνυδρου βράχου του «Νταχάου της Μεσογείου».
«Μπορεί ένας τόπος παραδομένος στη φθορά και την εγκατάλειψη να αποκτήσει νέα ζωή;», αναρωτιέται ο αγωνοθέτης. Αφημένη εδώ και χρόνια στην τύχη της, η Γυάρος στέκει εσκεμμένα εξαθλιωμένη, με ελάχιστες κατά καιρούς κρατικές πρωτοβουλίες συντήρησής της.
Η αρχιτεκτονική μέσω ιδιωτών καλείται να ξεπλύνει το παρελθόν και να οικοδομήσει ένα αποστειρωμένο μέλλον, ποδοπατώντας τη συλλογική μνήμη. Με όχημα την προσαρμοστική επανάχρηση του κτιρίου των φυλακών, αντικαθιστώντας το δυσβάστακτο βάρος της θλίψης με μια ιλουστρατιόν διαχείριση του μνημείου και ασαφείς επικλήσεις στην Ιστορία.
Παρόμοιες διαδικασίες εξάλειψης χωρικών τεκμηρίων και ιστορικών ιχνών είναι σήμερα παραπάνω από έκδηλες και με σαφή σκοπό: την ανάδειξη ενός κατασκευασμένου παρελθόντος. Τον χειρισμό της μνήμης εκ μέρους της νεοφιλελεύθερης εξουσίας. Η Γυάρος «αποτελεί τη ζωντανή μαρτυρία των αγώνων του ελληνικού λαού για ελευθερία και δημοκρατία, σύμβολο καταδίκης των βασανιστηρίων και περιορισμού των δημοκρατικών ελευθεριών», όπως αναφέρει το σχετικό ΦΕΚ.
Ένα μνημείο επιβιώνει μόνο όταν του επιτρέπουμε να αφηγηθεί την ιστορία του. Όταν συνδέεται με το υλικό ίχνος προσώπων και γεγονότων. Η Γυάρος πρέπει να γίνει σύγχρονο μουσείο υπενθύμισης του εγκλεισμού και της καταπίεσης. Iστορική συνέχεια της πολιτικής και αντικαθεστωτικής ανυπακοής.
Με ταυτόχρονη προστασία της θαλάσσιας χλωρίδας και πανίδας του νησιού, με φροντίδα των κοραλλιογενών σχηματισμών και των λιβαδιών ποσειδωνίας, της υπό εξαφάνισης μεσογειακής φώκιας monachus monachus και της μοναδικής αποικίας του σπάνιου θαλασσοπουλιού Μύχου.
Ολόκληρη η Γυάρος με τα κτίριά της, τα μονοπάτια που οδηγούν στην συκιά του Γλάστρα και στο νεκροταφείο και που ενώνουν τους όρμους μεταξύ τους, οφείλουν να συγκρουστούν με τα συμφέροντα ιδιωτών που επιδιώκουν να μετατρέψουν τη μνήμη σε λήθη. Ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων οφείλει να απαντήσει θεσμικά και οι πολίτες μαζικά ενώνοντας τις δράσεις τους με τον Σύλλογο Φυλακισθέντων Εξορισθέντων Αντιστασιακών και στόχο την ακύρωση του διαγωνισμού.
Με το βλέμμα στη συντήρηση, την προστασία και την ανάδειξη του ιστορικού αυτού τόπου από φορείς του Δημοσίου, με μετατροπή του σε επισκέψιμο δημόσιο χώρο για όλους, με φραγμό στις οποιεσδήποτε προσπάθειες τουριστικής εκμετάλλευσης ενός ακόμα κυκλαδίτικου αναγλύφου. Με το συλλογικό τραύμα να επουλώνεται, αλλά όχι να χάνεται.