Η «Εποχή» συνομιλεί με τον καθηγητή κοινωνικής θεωρίας του Πανεπιστήμιου του Αμβούργου, Βασίλη Τσιάνο, για την αντιμετώπιση του προσφυγικού ζητήματος από την Ευρωπαϊκή Ένωση, τη διαμόρφωση των γεωπολιτικών ρόλων, αλλά και της νέας πολιτικής ασύλου.
.jpg)
Η Δανία και η Σουηδία αυξάνουν τους ελέγχους. Κατά πόσο κινδυνεύει η Σένγκεν όπως τη γνωρίζουμε ως τώρα;
Δεν θεωρώ ότι η συνθήκη της Σένγκεν βρίσκεται πραγματικά σε κίνδυνο. Υπάρχει κινδυνολογία γύρω από τη συνθήκη και την κατάσταση. Η Σένγκεν είναι μια από τις καταστατικές αρχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, είναι σαν να μιλάμε αν η ΕΕ βρίσκεται σε κίνδυνο. Αυτό δεν το πιστεύω, αλλά η Ευρωπαϊκή Ένωση περνά, και μέσω του μεταναστευτικού και του προσφυγικού, μια από τις πιο σημαντικές κρίσεις ταυτότητας από την εποχή της ίδρυσής της. Από την άλλη όμως, τόσο ο χώρος Σένγκεν όσο και το ευρωπαϊκό πρότζεκτ, πάντα οριζόταν από τη δυνατότητά του να διακυβερνά τη δομική κρίση, βάσει της οποίας στήθηκε. Όλες οι πρωτοβουλίες που αφορούν την επαναφορά των συνοριακών ελέγχων από τα κράτη μέλη, κινούνται, ακόμα, μέσα στο νομικό πλαίσιο που προβλέπεται.
Υπάρχουν κύκλοι που συζητούν τη δημιουργία Σένγκεν δύο ταχυτήτων, άλλη για τα κεντρικά κράτη και άλλη για την ευρωπαϊκή περιφέρεια. Κατά πόσο πιθανό είναι αυτό το ενδεχόμενο και τι θα συνέβαινε αν υλοποιούταν;
Αυτή η λογική δεν είναι καινούργια. Με ένα υποσυμβόλαιο που υπάρχει στη Σένγκεν, η συμφωνία του Προυμ, υφίσταται εδώ και χρόνια ένα μικρό Σένγκεν, που βασιζόταν στην εντατικοποίηση των διασυνοριακών συνόρων, όχι στη βάση του απόλυτου αριθμού των κρατών μελών, και έβαζε στο παιχνίδι την Ελβετία. Υπάρχουν ήδη μοντέλα, πέρα από σκέψεις από συντηρητικά κέντρα, για Σένγκεν δύο ταχυτήτων. De facto, όμως, έχουμε ένα Σένγκεν δύο ταχυτήτων στην Ευρώπη, με την έννοια ότι υπάρχει ένας αριθμός κρατών μελών, με πρωτεύουσα τη Γερμανία, αλλά και την Ελλάδα, την Ιταλία, την Ολλανδία, την Αυστρία και τη Σουηδία, που προωθούν ουσιαστικά μια επανεξέταση της όλης αρχιτεκτονικής του ευρωπαϊκού συστήματος ασύλου και ένα άλλο κομμάτι κρατών μελών του Σένγκεν που προσπαθούν να υπονομεύσουν την αναγκαία αναθεώρηση της πολιτικής ασύλου. Από την άλλη, Σένγκεν δύο ταχυτήτων μακροπρόθεσμα δεν μπορεί να λειτουργήσει, και είναι ξεκάθαρο σε όλους τους συμμετέχοντες, γιατί η Ευρωπαϊκή Ένωση, η κοινή πολιτική μετανάστευσης και ασύλου και η πολιτική ελεύθερης μετακίνησης, αποτελούν από τα καταστατικά κομμάτια ύπαρξης της ευρωπαϊκής πολιτικής και ταυτότητας.
Παράλληλα, η Τουρκία από τις 8 Γενάρη θα δέχεται Σύριους μόνο με βίζα. Πώς θα διαμορφώσει αυτό το μέτρο τις συνθήκες που επικρατούν στο προσφυγικό;
Η κατάσταση της Τουρκίας είναι πολύ αμφιλεγόμενη. Υπάρχουν καταγγελίες από την Amnesty International ότι γίνονται παράνομες απόπειρες επαναπροώθησης Σύριων και Ιρακινών στα τουρκικά σύνορα. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν πήρε θέση, επαναπαυόμενη στις δηλώσεις των προξενείων της ότι δεν έχουν εντοπίσει κάτι τέτοιο. Η εισαγωγή ενός καθεστώτος βίζας για τους Σύριους πιστεύω ότι έχει, προς το παρόν, ένα ενδοτουρκικό χαρακτήρα, όσον αφορά την πολιτική του κεφαλαιοποίηση. Έχει σχέση με τη συστημική κρίση του ευρωπαϊκού ασύλου, που δεν είναι απλά μια κρίση ηθικής, πολιτικής και δικαιικής νομιμοποίησης της επαναφοράς συνόρων, αλλά εδώ και ενάμιση χρόνο δεν λειτουργεί όπως προβλεπόταν, γιατί απλά το όλο σύστημα δεν είχε κατασκευαστεί για την αντιμετώπιση μαζικών προσφυγικών ροών, λόγω ενός de facto εκτεταμένου εμφυλίου πολέμου δίπλα στα ευρωπαϊκά σύνορα. Στα πλαίσια αυτής της κρίσης αναδείχθηκε ο κεντρικός γεωπολιτικός ρόλος της Τουρκίας και η αναγκαιότητα της συστημικής ένταξης του τουρκικού καθεστώτος ελέγχου συνόρων και πολιτικών ασύλου στη γενικότερη ευρωπαϊκή αναθεώρηση στο ζήτημα. Αυτό το γνωρίζουν στην Άγκυρα, οπότε προσπαθούν να το κεφαλαιοποιήσουν όχι μόνο σε σχέση με την ΕΕ, αλλά και εσωτουρκικά. Επιχειρεί να αποσοβηθεί η μετακύληση των ευρωπαϊκών μεταναστευτικών βαρών στην επικράτειά της, να αντιμετωπίσει την ανθρωπιστική κρίση των 2,5 εκατομμυρίων προσφύγων που έχει, και να αποφύγει τη μετατροπή της, όχι απλά σε ένα transit χώρο, αλλά σε αποθήκη ψυχών, όπως είναι αυτή τη στιγμή η Ελλάδα. Γι’ αυτούς τους λόγους προσπαθεί να επαναφέρει ένα οργανωμένο τρόπο υποδοχής προσφύγων. Από την άλλη βέβαια, ξέρουμε ότι η βίζα προϋποθέτει λειτουργούσες προξενικές δομές στη Συρία και στο Ιράκ, οι οποίες δεν υφίστανται και άρα στα σύνορά της η Τουρκία προσπαθεί να μετακυλήσει το πρόβλημα διακυβέρνησης των μεταναστευτικών ροών εις βάρος των προσφύγων.
Πέρα από την πολιτική συνόρων της Ευρώπης, γίνονται αυστηρότερα και τα μέτρα ασφάλειας και καταστολής στο εσωτερικό των κρατών μελών. Χρησιμοποιούν τους πρόσφυγες σαν αφορμή για μια συντηρητικοποίηση της εσωτερικής πολιτικής εν γένει;
Από τότε που υπάρχει μετανάστευση και καπιταλιστικός τρόπος ελέγχου της κινητικότητας της εργασίας, η μη οργανωμένη και ελεγχόμενη κινητικότητα ήταν αντικείμενο συντηρητικών, ρατσιστικών και σεξιστικών πολιτικών. Γενικά, καταστάσεις που έχουν να κάνουν με μειονοτικούς πληθυσμούς ήταν πάντα αντικείμενο πειραματικών ελέγχων, ώστε να γίνουν οι πρώτες εκτιμήσεις σχετικά με τα όρια κοινωνικής αποδοχής πολιτικών καταστολής, οι οποίες στη συνέχεια εφαρμόζονταν σε όλη την κοινωνία. Στη σημερινή συγκυρία, η κρίση του ευρωπαϊκού συστήματος ασύλου σε συνδυασμό με τη γενικότερη τάση επανεθνικοποίησης των πολιτικών των κρατών μελών, συμβάλλουν στο να εντατικοποιηθούν μορφές ελέγχου, επιτήρησης και πρόληψης κινδύνου - ειδικά μετά και τις τρομοκρατικές επιθέσεις των τζιχαντιστών -, η πλειοψηφία των οποίων δεν ανταποκρίνονται στο ευρωπαϊκό καθεστώς ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Έχουμε μια σειρά από φαινόμενα που ενισχύουν το διακριτό ρόλο της αστυνομίας σαν πυλώνα διασφάλισης κοινωνικής ειρήνης και τον καταδοτικό ρόλο των τοπικών κοινωνιών στον έλεγχο των συνόρων. Ενός παρακρατισμού αγαστής συνεργασίας των συνοριακών κοινωνιών και των συνοριοφυλακών, όπως το είδαμε στην Ουγγαρία. Γεγονός που ήρθε σαν απάντηση στην τεράστια αλληλεγγύη των τοπικών κοινωνιών του καλοκαιριού. Ταυτόχρονα, έχουμε την κοινή αποδοχή ενός racial profiling για τους πρόσφυγες, που δεν είναι απλά ηθικά προβληματικό, αλλά προσκρούει στην Ευρωπαϊκή Χάρτα Δικαιωμάτων. Όλα αυτά τα είδαμε να υλοποιούνται στην Ειδομένη από το κράτος της ΠΓΔΜ και με την ανοχή της Κομισιόν. Παρόλα αυτά, η επιχείρηση σύνδεσης της τζιχαντιστικής τρομοκρατίας με το προσφυγικό δεν έγινε αποδεκτή στο βαθμό που ήθελαν κάποιοι πολιτικοί κύκλοι. Δεν επετεύχθη, δηλαδή, μια εκτεταμένη νεοσυντηρητική αντιμεταναστευτική αναδίπλωση, όπως φοβόμασταν.
Η καγκελάριος Μέρκελ πρόκειται να αλλάξει στάση προς το προσφυγικό, λόγω των πιέσεων που υφίσταται από το συντηρητικότερο κομμάτι του κόμματός της;
Δεν πρόκειται να αλλάξει στάση η Μέρκελ. Βέβαια, έχουμε εκλογές σε ένα χρόνο σε διάφορα κρατίδια της Γερμανίας. Αν οι ακροδεξιοί – νεοδεξιοί «Εναλλακτική για τη Γερμανία» καταφέρoυν να μπουν στα κοινοβούλια με ποσοστό πάνω από 8% - 10%, τότε αυτό θα είναι ένα πρόβλημα για τη γερμανική κουλτούρα κοινοβουλευτισμού και θα υπάρχουν τεκτονικές μετατοπίσεις του πολιτικού συστήματος προς τα δεξιά. Πριν τρεις βδομάδες, υπήρχε ο κίνδυνος να τεθεί ζήτημα εμπιστοσύνης στην καγκελάριο, αλλά δεν συνέβη και αυτό σημαίνει ότι ελέγχει απόλυτα τον κομματικό της μηχανισμό. Όλοι πλέον έχουν καταλάβει ότι δεν υπάρχει εναλλακτική από το να δημιουργηθεί ένα καινούργιο σύστημα ασύλου που θα αντικαταστήσει το Δουβλίνο III, που ούτως ή άλλως δεν υφίσταται αυτή τη στιγμή. Η νέα αρχιτεκτονική θα προβλέπει τις μαζικές μετεγκαταστάσεις εντός της Ευρώπης βάσει ποσόστωσης και ένα νέο συνοριακό καθεστώς με βασικό παράγοντα τα hot spots, που δεν γνωρίζουμε πως θα λειτουργήσουν πραγματικά, αλλά μάλλον θα έχουν και αποτρεπτικό χαρακτήρα και χαρακτήρα διακυβέρνησης των ροών. Όλα αυτά βασίζονται στον έλεγχο των ροών από την Τουρκία, ένα ρόλο που μέχρι τώρα είχε η Ελλάδα.
Πώς επηρεάζει το προσφυγικό ζήτημα τις γενικότερες διαπραγματεύσεις της Ελλάδας με την Ευρωπαϊκή Ένωση;
Και ο ρόλος της Ελλάδας έχει αναβαθμιστεί γεωπολιτικά το τελευταίο χρόνο, μέσα από τον ειδικό της ρόλο και από την αποδοχή ότι η κατάσταση στην Ελλάδα οφείλεται σε μια ευρωπαϊκή διάσταση διαχείρισης του προσφυγικού, και άρα έχει αναβαθμιστεί και η διαπραγματευτική της δύναμη.