«Λουόμενες», Νικίας Σκαπινάκης, 1971
«Είμαστε τ’ ανώμαλα της γειτονιάς σας, Έλληνες ερχόμαστε για τα παιδιά σας», έλεγε ένα από τα συνθήματα του αυτοοργανωμένου Pride Θεσσαλονίκης το 2020. Μέσα από την επανοικειοποίηση του ανώμαλου, το σώμα της πορείας διεκδικεί ένα κομμάτι του δημόσιου χώρου για τα σώματα που δεν χωρούν στη στενή κι αφόρητη κατηγοριοποίηση του ευυπόληπτου έλληνα πολίτη, αμφισβητώντας το διαχρονικό τρίπτυχο της Δεξιάς «Πατρίς, Θρησκεία, Οικογένεια», ενώ αντιστέκεται στη συνεχή και κατά καιρούς εντεινόμενη συρρίκνωσή του.
Η ομοφυλοφιλία («ασέλγεια παρά φύση») αποποινικοποιείται το 1951, ενώ τα απομεινάρια του άρθρου 347 του Π.Κ., μαζί με τους υπόλοιπους ομο/τρανσφοβικούς νόμους και τις μορφές αόρατης κι ορατής θεσμικής και κοινωνικής βίας, προσκρούουν διαχρονικά στα ακατηγοριοποίητα σώματα, τα οποία συστηματικά εκτοπίζονται από την cis ετεροφυλόφιλη πατριαρχική επιβολή, εξωθώντας τα στη συγκρότηση νέων χώρων κοινωνικοποίησης, πολιτικής συντροφικότητας και επανανοηματοδοτημένων μορφών συνύπαρξης. Οι έμφυλες και πολιτικές μεταβάσεις που σημειώνονται από την πτώση της δικτατορίας έως σήμερα, φέρνουν στο κέντρο της συζήτησης, πέρα από τους κομβικής σημασίας κοινωνικούς μετασχηματισμούς, τις εκτεταμένες θεσμικές αλλαγές, οι οποίες συνιστούν απόπειρα για τη σταδιακή αποκατάσταση μιας αιματηρής υπόθεσης που βάρυνε δυσανάλογα τις προηγούμενες γενιές λεσβιών, τρανς, γκέι και μπάι ατόμων. Με άλλα λόγια, υπάρχουν εν ζωή μέλη της «κοινότητας»[1] τα οποία μεγάλωσαν σε έναν κόσμο του οποίου, κατά μία έννοια, βλέπουν τα συντρίμμια σήμερα.
Από το Κίνημα Απελευθέρωσης Ομοφυλοφίλων στο ΛΟΑΤ(ΚΙ+)
Το φθινόπωρο του 1976 ιδρύεται στην Αθήνα το ΑΚΟΕ (Απελευθερωτικό Κίνημα Ομοφυλοφίλων Ελλάδας), βρίσκοντας σχετικά άμεσα έναν χώρο συναντήσεων στην οδό Ζαλόγγου στα Εξάρχεια και σηματοδοτώντας ένα πρώτο σημείο αναφοράς για την άτυπη εκκίνηση του εγχώριου «κινήματος» σε διάλογο με τα ανάλογα της Ιταλίας και της Γαλλίας, με τα οποία κάποιοι από τους ιδρυτές του ήταν σε επαφή. Δυο χρόνια αργότερα κυκλοφορεί από μέλη της ομάδας το πρώτο τεύχος του περιοδικού «Αμφί» (1978-1990), το οποίο παίζει καθοριστικό ρόλο για την έκβαση της υπόθεσης «σταδιακής εξόδου από την ντουλάπα» που θα συνεχίσει να διαδραματίζεται για τις επόμενες δεκαετίες σε όλα τα μήκη και πλάτη της χώρας. Στο μεσοδιάστημα πραγματοποιείται, τον Απρίλιο του 1977, η εκδήλωση στο θέατρο «Λουζιτάνια» με αφορμή το νομοσχέδιο «Περί των αφροδισίων νοσημάτων», γνωστό και ως το «νομοσχέδιο της ντροπής», που έγινε εντέλει νόμος από τη ΝΔ, αλλά καταργήθηκε από την πρώτη κυβέρνηση ΠΑΣΟΚ.
Οι λεσβίες που συσπειρώθηκαν αρχικά γύρω από τον κύκλο του ΑΚΟΕ βρέθηκαν εντέλει πιο κοντά σε γυναικείες/φεμινιστικές ομάδες οι οποίες είχαν αρχίσει να βρίσκονται στο Σπίτι των Γυναικών στη Ρωμανού Μελωδού. Το 1979 ιδρύεται η Αυτόνομη Ομάδα Ομοφυλόφιλων Γυναικών, η οποία κυκλοφόρησε λίγο αργότερα το περιοδικό «Λάβρυς» (1982-1983). Αυτή η σύνδεση μεταξύ γυναικείου/φεμινιστικού και λεσβιακού χώρου υπογραμμίζει μια διαχρονική σχέση συμπόρευσης και ανατροφοδότησης, στη βάση της διασταύρωσης των καταπιέσεων. Οι τρανς γυναίκες συχνά στα κρατητήρια μετά από αστυνομικές επιθέσεις και με τον διαρκή φόβο της διαπόμπευσης μάχονταν άλλοτε μόνες τους και άλλοτε μέσα από περιστασιακές συμμαχίες. Οι τρανς άντρες και τα αμφιφυλόφιλα άτομα δεν απέκτησαν μαζικό χώρο και ορατότητα κατά την πρώιμη αυτή περίοδο. Στις δύο μεγαλουπόλεις τα τζουρά, τα τσοντοσινεμά, τα πάρκα και κάποια μπαράκια αποτελούν τόπους συναντήσεων για γνωριμίες και ψωνιστήρι, ενώ τα «καλιαρντά» επιβιώνουν ως συνθηματική κρυφή διάλεκτος σε παρέες. Στη Θεσσαλονίκη συγκροτούνται το Απελευθερωτικό Μέτωπο Ομοφυλόφιλων Θεσσαλονίκης και το Κίνημα Σεξουαλικής Απελευθέρωσης, το οποίο ξεκινά να εκδίδει το περιοδικό Μπανάνες το 1980.
Η δεκαετία του ‘80 θα συνεχιστεί με πύρινους λόγους και μια αίσθηση μερικής εκπλήρωσης κοινωνικών αιτημάτων, η οποία θα ανασταλεί λόγω της πανδημίας του AIDS και των πρώτων απωλειών. Ο φόβος και το πένθος θα σταθούν σαν γκρίζο σύννεφο πάνω από τους αγώνες της κοινότητας, ενώ η ελληνική κοινωνία θα παρατηρεί στιγματιστικά και μέσα από τις κατάλληλες αποστάσεις ασφαλείας τα όσα εκτυλίσσονταν. Εν τω μεταξύ, έχουν αρχίσει να γίνονται οι πρώτες πορείες σε κεντρικούς δρόμους της Αθήνας και σταδιακά διενεργείται μια γλωσσική μετάβαση στους λόγους που αναπαράγει η κοινότητα, η οποία θα αρχίσει να αυτοαποκαλείται ΛΟΑΤ και λίγο αργότερα ΛΟΑΤΚΙ+ και θα διατηρήσει έκτοτε μια σχέση συνεργασιών με μέρη της Αριστεράς και του αντιεξουσιαστικού χώρου που ενστερνίζονταν τις σχετικές διεκδικήσεις. Βρισκόμαστε ακόμη σε μια περίοδο κατά την οποία οι κοινωνικές προσταγές ωθούσαν πολλά μέλη της κοινότητας να ζουν κρυφά όλη τους τη ζωή, κάνοντας συχνά γάμους για λόγους προίκας, αναπαραγωγής ή απλώς για να «κλείσουν στόματα». Στην Αθήνα το ΑΚΟΕ διαλύεται το 1988, οπότε και ιδρύεται η Ελληνική Ομοφυλοφιλική Κοινότητα που θεωρείται πολιτική του συνέχεια.
Η δεκαετία του ‘90 χαρακτηρίζεται από έντονες αντιφάσεις, καθώς παρατηρούμε την κανονικοποίηση αντικειμενοποιητικών τρανς, γκέι και λεσβιακών αναπαραστάσεων μέσα από τηλεπαράθυρα και περιοδικά μαζικής κατανάλωσης, τη μερική καθίζηση της πιο μαχητικής πολιτικοποίησης γύρω από το φύλο και τη σεξουαλικότητα, και παράλληλα τα πρώτα dyke parties και τις απόπειρες για pride parade στον Λόφο του Στρέφη. Στη Θεσσαλονίκη συγκροτείται η Ομάδα Πρωτοβουλίας Ομοφυλόφιλων Θεσσαλονίκης, η οποία εκδίδει το περιοδικό «Πόθος» (1990-1999). Αντίστοιχα, τη δεκαετία του 2000 οργανώνονται τα πάρτι «μόνο για γυναίκες» της Λεσβιακής Ομάδας Αθήνας, ιδρύεται το Σωματείο Αλληλεγγύης Τραβεστί Τρανσέξουαλ Ελλάδας το 2003, και το 2004 ο «Πολύχρωμος Πλανήτης», ο πρώτος και ως σήμερα μοναδικός ΛΟΑΤΚΙ+ εκδοτικός οίκος και βιβλιοπωλείο στη χώρα. Παρά το γεγονός ότι οι πρωτοβουλίες Pride συγκεντρώνονταν κατά κύριο λόγο στη Θεσσαλονίκη (2012-2024) και την Αθήνα (2005-2024), δυο πόλεις-καταφύγιο για κόσμο της επαρχίας, από το 2015 ξεκινούν διοργανώσεις Pride σταδιακά σε Ηράκλειο, Πάτρα, Γιάννενα, Ρόδο και Χανιά.
Απολογισμοί και συνέχειες
Την τελευταία δεκαετία παρατηρούμε ένα μεγαλύτερο άνοιγμα συζητήσεων γύρω από το φύλο και τη σεξουαλικότητα, τη λεσβιοσύνη, το queer, το τρανς βίωμα, μέσα από εκδηλώσεις, εκδόσεις, πολιτικές δράσεις, ενώ νεότερα άτομα πλέον έχουν μεγαλώσει μέσα στη διάχυση της πληροφορίας που έφερε το internet και στην εξοικείωση με την πολλαπλότητα των εμπειριών, των επιθυμιών και των ταυτοτήτων. Ενώ η εν τάχει παραχώρηση υφαρπαγμένων θεμελιωδών δικαιωμάτων συχνά παρουσιάζεται ως επιτυχία της εκάστοτε κυβέρνησης, στην πραγματικότητα αποτελεί κατάκτηση όλων εκείνων που βάλανε πλάτη για μια σειρά από δικαιώματα, τα οποία θα όφειλε να έχει η καθεμιά, είτε θέλει να επωφεληθεί από αυτά είτε όχι.
Συνοπτικά, σε επίπεδο νόμων σημειώνονται τα εξής: αντιρατσιστικός νόμος (2014), επέκταση του συμφώνου συμβίωσης για τα ομοφυλόφιλα ζευγάρια (2014), νομική αναγνώριση ταυτότητας φύλου (2017), κατάργηση του αποκλεισμού των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων από την αιμοδοσία (2022), απαγόρευση θεραπειών μεταστροφής (2022), νομοσχέδιο για την ισότητα στο γάμο (2024). Όμως, οι ομο/τρανσφοβικές επιθέσεις, οι δολοφονίες (γυναικοκτονίες/εμφυλοκτονίες) του Ζακ Κωστόπουλου/Zackie Oh! το 2018, της Δήμητρας/Δημήτρη Καλογιάννη το 2021 και της Άνα Ιβάνκοβα το 2023, η τρανσφοβία που εξωθεί στον θάνατο μέλη της κοινότητας, όπως συνέβη με την Diona Dallas πριν από μόλις έναν μήνα, αλλά και η καθημερινή βία που πλήττει ακόμη τα άτομα της κοινότητας ειδικά στα φτωχότερα στρώματά της, τα ανάπηρα, τα χωρίς χαρτιά, αυτά με τα σπαστά ελληνικά, όσα εργάζονται στο σεξ, όσα ζουν στην επαρχία, είναι οι λόγοι που ένας μονομερώς αισιόδοξος απολογισμός αυτής της περιόδου περισσεύει.
Η «κανονικοποίηση» των ζωών των γκέι, τρανς, λεσβιών, queer ατόμων και η αποκατάσταση δικαιωμάτων μπορούν να ιδωθούν ως καίριες κατακτήσεις της μεταπολιτευτικής περιόδου. Μια ανάγνωση, ωστόσο, που προωθεί άδικα κι αφελώς την ιδέα ότι τελειώσαμε με την ομο/τρανσφοβία, συσκοτίζει το γεγονός ότι όχι απλώς δεν πρόκειται για μια τελειωμένη υπόθεση, αλλά μένουμε αδιάκοπα σε επαγρύπνηση, συνεχίζοντας να αρθρώνουμε λόγους αντίστασης κι αλληλεγγύης για όσες και όσα το έχουν ανάγκη σήμερα και θα το έχουν κι αύριο.
Σημείωση:
1. Χρησιμοποιώ στο κείμενο την έννοια «κοινότητα» και «κίνημα» καταχρηστικά για χάρη συντομίας, καθώς έχει ασκηθεί συστηματικά κριτική στην ομογενοποιημένη αντίληψη περί αυτών από queer, trans και λεσβίες συγγραφείς.