«Πάρις», Δημήτρης Μηταράς, 1978
Η περίοδος της Μεταπολίτευσης συμπίπτει με δύο διεθνείς επιστημολογικές εξελίξεις: τη «μνημονική στροφή» και την ανάδειξη της «μυθοπλασίας του τραύματος». Οι έννοιες του τραύματος και της (μετα)μνήμης που ήρθαν στο προσκήνιο τις τελευταίες δεκαετίες προσφέρουν ένα νέο πλαίσιο για να δούμε πώς αλλάζει η σχέση έθνους, ιστορίας και μυθιστορήματος μετά τη Mεταπολίτευση.2 Τα «μεγάλα» εθνικά θέματα αποφεύγονται και η ιστορία φωτίζεται από τα κάτω μέσω του τοπικού, του περιθωριακού και του μικροϊστορικού, ενώ έρχονται στην επιφάνεια αποσιωπημένες ή άγνωστες πτυχές της εθνικής ιστορίας. Διακριτικό στοιχείο αυτών των εξελίξεων είναι η επανεμφάνιση του ιστορικού μυθιστορήματος αλλά και η υπονόμευση ή η υπέρβασή του.
Το ιστορικό μυθιστόρημα στην περίοδο της Μεταπολίτευσης παρακολουθεί τις εξελίξεις στο πεδίο της ιστοριογραφίας και συνομιλεί με τις αναδυόμενες κατηγορίες της μνήμης και του τραύματος (που από κλινικός όρος έγινε πολιτισμικός και ιστορικός). Χάνοντας το σαφές του περίγραμμα, την παλαιότερη καθαρότητα ή στόχευσή του, το ιστορικό μυθιστόρημα γίνεται υβριδικό είδος καθώς συναιρεί ποικίλα στοιχεία. Είναι πλέον δύσκολο να προσδιορίσουμε τι καθιστά ιστορικό ένα μυθιστόρημα δεδομένης της πολυσχιδούς υφής των σύγχρονων αφηγήσεων.
Αντιπροσωπεύοντας την καθαρότερη καλλιτεχνική έκφραση του μεταμοντερνισμού, το ιστορικό μυθιστόρημα αποτελεί την καταλληλότερη αφετηρία για να διερευνήσουμε και την ιδιαιτερότητα του ελληνικού μεταμοντερνισμού. Ο ελληνικός μεταμοντερνισμός θα έλεγα ότι περιλαμβάνει τρεις αλληλοεπικαλυπτόμενες φάσεις ή τάσεις: τη σχετικότητα της αλήθειας, την κατασκευή της αφήγησης και την έρευνα αρχείου. Δεν παραπέμπει τόσο στο παιγνιώδες, το ειρωνικό ή το pastische όσο στην αμφισβήτηση των μεγάλων αφηγήσεων, των εθνικών βεβαιοτήτων και της ιστορικής αλήθειας.
Υπό το πρίσμα του
Το ιστορικό μυθιστόρημα συνιστά και ένα καλό πρίσμα για να κατανοήσουμε τις ιδεολογικές και πολιτισμικές εξελίξεις για δύο λόγους. Πρώτον, η προσέγγιση του ελληνικού ιστορικού μυθιστορήματος στη Μεταπολίτευση υπήρξε αρχικά ιδεολογική, με τα ιστορικά μυθιστορήματα των μέσων του 19ου αιώνα να θεωρούνται μια μορφή ιδεολογικού αντιπερισπασμού στο μέτρο που ανταποκρίνονται «περισσότερο στις μεγαλοϊδεατικές φιλοδοξίες παρά στην αναγκαιότητα της εθνικής αυτογνωσίας», άποψη που προκάλεσε συζητήσεις και μετέπειτα αναθεωρήσεις.3 Οι ιδεολογικές προσεγγίσεις προεκτείνονται και στο πώς ερμηνεύεται η «στροφή προς το παρελθόν» που παρατηρείται στην κατοχική και μετακατοχική περίοδο και αποδίδεται από ορισμένους σε μια νοσταλγική ανάδειξη του διαχρονικού πυρήνα αξιών του ελληνισμού.
Ο δεύτερος λόγος έχει να κάνει με την ανανέωση του ιστορικού μυθιστορήματος στη Μεταπολίτευση. Στις πρόσφατες χαρτογραφήσεις της ελληνικής πεζογραφίας της περιόδου γίνεται λόγος για «νέο ιστορικό μυθιστόρημα» (Κούρτοβικ), για «ανανέωσή» του (Χατζηβασιλείου) ή για «επανίδρυση της Ιστορίας» (Κοτζιά).4 Αλλά και σε διεθνές επίπεδο παρατηρείται από τη δεκαετία του ’80 η επάνοδος του ιστορικού μυθιστορήματος με ανανεωμένη θεματολογία (τραύμα, μετανάστευση, ταυτότητα) και σημαντικά έργα, από Το Όνομα του Ρόδου (1980) του Ουμπέρτο Έκο και το Παιδιά του Μεσονυκτίου (1981) του Σάλμαν Ρούσντι μέχρι το The Emperor’s Babe (2001) της Bernardine Evaristo ή τα μυθιστορήματα της Χίλαρι Μαντέλ.
Για να κατανοήσουμε το πώς άλλαξε το ιστορικό μυθιστόρημα τα τελευταία πενήντα χρόνια θα πρέπει να ξεκινήσουμε από τις γενικότερες εξελίξεις στην αντιμετώπιση της ιστορίας το ίδιο διάστημα. Η ιστορία παύει να είναι αποκλειστικά ακαδημαϊκή πρακτική και εξελίσσεται σε κοινωνική, ενώ αναδύεται και η έννοια της ιστορικής κουλτούρας. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι ιστορία και πεζογραφία αναπτύσσουν μια διαδραστική και ισότιμη σχέση. Αρχικά ήταν η έννοια της αφήγησης που τις έφεραν κοντά και μετά η έννοια της μνήμης και της (μετα)μνήμης. Αν η Μεταπολίτευση μπορεί να χαρακτηριστεί ως εποχή των ταυτοτήτων, τότε το ανανεωμένο ιστορικό μυθιστόρημα υπηρετεί ακριβώς αυτή την αναζήτηση ταυτότητας σε ένα ρευστό και πολυπολιτισμικό κόσμο, προσφέροντας ένα από τα πολλά πρίσματα για να κατανοήσουμε τις ιδιαιτερότητες και τις κατευθύνσεις της.
Η αναθεωρητική και η βιοπολιτική κατεύθυνση
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στην πεζογραφία της Μεταπολίτευσης συνυπάρχουν δύο βασικές κατευθύνσεις: η αναθεωρητική και η βιοπολιτική, χωρίς να λείπουν βέβαια οι αλληλοεπικαλύψεις τους. Η πρώτη εστιάζει στην αναμόχλευση και επανεξέταση του (ιστορικού) παρελθόντος με ιδιαίτερη έμφαση στον Εμφύλιο πόλεμο και τις αποσιωπημένες πτυχές της ιστορίας. Η δεύτερη ασχολείται με θέματα που θα μπορούσαν σε γενικές γραμμές να χαρακτηριστούν βιοπολιτικά (διαφορετικότητα, ταυτότητα, φύλο, μετανάστευση, βία, κρίση, οικογενειακές σχέσεις). Η μεταπολιτευτική πεζογραφία συμμετέχει με πολλούς τρόπους και από ποικίλες σκοπιές στην αναψηλάφηση της ιστορίας ώστε να αναδειχθούν τα κενά και οι σιωπές της. Η άγνωστη ιστορία είναι σαν το καταπιεσμένο τραύμα που έρχεται στην επιφάνεια και το ίδιο μπορεί να ειπωθεί και για την ετερότητα που προσκαλεί σε ένα ξανακοίταγμα της ιστορίας. Το ύστερο μεταπολιτευτικό μυθιστόρημα διαπραγματεύεται δύο εκφάνσεις της ετερότητας οι οποίες αλληλενεργούν μεταξύ τους. Πρόκειται για την ιστορική διερεύνηση της ετερότητας η οποία ανασύρει ή φωτίζει αθέατες πτυχές της ιστορίας, πρόσωπα και μειονότητες που παρέμειναν στην αφάνεια ή ο εθνικός λόγος τις αποσιώπησε, και τη συγχρονική ετερότητα η οποία ασχολείται με τους μετανάστες και τους περιθωριοποιημένους στο σήμερα. Μπορεί τα θέματα των μυθιστορημάτων να μην είναι πάντοτε αμιγώς ιστορικά αλλά μας ωθούν να σκεφτούμε ιστορικά και να ανατρέξουμε στο παρελθόν πάνω σε μειονοτικά και ταυτοτικά ζητήματα.
Σε νέα βάση
Το παλαιότερο ιστορικό μυθιστόρημα επεδίωκε την αρραγή συνύφανση παρελθόντος και παρόντος, μυθοπλασίας και πραγματικότητας, ιστορίας και λογοτεχνίας, ενώ σήμερα η έμφαση στρέφεται στη διαλογική τους σχέση η οποία παράγει υβριδικές αφηγήσεις. Στην ύστερη Μεταπολίτευση η σχέση ιστορίας και πεζογραφίας τίθεται σε νέα βάση: απεδαφοποιημένη, μικροϊστορική, αντιγραμμική και λιγότερο εθνοκεντρική. Ως εκ τούτου, δεν είμαστε σε θέση να κάνουμε λόγο για «νέο ιστορικό μυθιστόρημα» καθώς αυτό δεν διαθέτει σαφή χαρακτηριστικά, οπότε θα ήταν προτιμότερο να μιλούμε για διαδραστική σχέση ιστορίας και μυθοπλασίας. Η σχέση ιστορίας και μυθοπλασίας δεν είναι πλέον αντιθετική (αντικειμενικό vs πλαστό) ή συζευκτική (ιστορικό μυθιστόρημα) αλλά διαδραστική.
Σημειώσεις:
1. Ο Δ. Τζιόβας αναπτύσσει πιο διεξοδικά αυτό το θέμα στο βιβλίο του Ιστορία, Έθνος και Μυθιστόρημα στη Μεταπολίτευση που θα κυκλοφορήσει σύντομα από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
2. Η μεταμνήμη είναι όρος που εισήγαγε η Marianne Hirsch και πρόκειται για έναν τρόπο μνήμης που διατρέχει τις γενιές βασιζόμενος στην αναδρομική ανασύνθεση και τον απόηχο συλλογικών καταστροφών.
3. Mario Vitti, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα, 1978, 229-230.
4. Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, Η Κίνηση του Εκκρεμούς: Άτομο και Κοινωνία στη νεότερη ελληνική πεζογραφία: 1974-2017, Αθήνα 2018, 604, Ελισάβετ Κοτζιά, Ελληνική Πεζογραφία 1974-2010: Το Μέτρο και τα Σταθμά, Αθήνα 2020, 261-262, Δημοσθένης Kούρτοβικ, Η ελιά και η φλαμουριά: Ελλάδα και Κόσμος, άτομο και ιστορία στην ελληνική πεζογραφία 1974-2020, Αθήνα 2021, 252.