Χωρίς τίτλο, Ηρώ Κανακάκη, 1974
Ο κινηματογράφος της Τρίτης Ελληνικής Δημοκρατίας δεν είναι ένας. Μπορεί να χωριστεί σε τρεις περιόδους, με βάση ενδο-φιλμικά κριτήρια, όπως οι τρόποι αναπαράστασης και αφήγησης, και η θεματολογία, αλλά και με βάση τις συνθήκες κινηματογραφικής παραγωγής και θέασης, καθώς και το ευρύτερο πλαίσιο της εποχής: 1974-1989, 1989-2009, 2009-2024. Η ελευθερία της έκφρασης και η αποδοχή του ως τέχνη τον διαφοροποιούν από τον ελληνικό κινηματογράφο των δεκαετιών που προηγήθηκαν. Το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου, το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, η Ταινιοθήκη της Ελλάδος και η ΕΡΤ τον συν-διαμορφώνουν σε όλη την πεντηκονταετία. Η ιστορία της χώρας και του κινηματογράφου της είναι παράλληλες, αλλά δεν ταυτίζονται. Και ακόμα, το κείμενο αυτό είναι ένα γρήγορο σκίτσο. Αναπόφευκτα διαπράττει αδικίες.
Ο Νέος Ελληνικός Κινηματογράφος (ΝΕΚ) γεννιέται στις αρχές της δεκαετίας του ’70, και ανθίζει με την πτώση της χούντας. Διαχωρίζει τη θέση του, δηλώνοντας μανιφεστικά «νέος». Ιδεολογικά προοδευτικός και μορφικά πολυφωνικός, αντιτίθεται στην εμπορευματοποίηση, εισάγει την «πολιτική των δημιουργών», και θέτει για πρώτη φορά στη χώρα μας το ερώτημα της κινηματογραφικής γραφής. Για πρώτη φορά ελεύθερος από τη λογοκρισία, μιλά για το πολιτικό, το ταξικό, τη σύγχρονη ελληνική Ιστορία. «Ο θίασος» (1975) του Θόδωρου Αγγελόπουλου και το «Μοντέλο» (1974) του Κώστα Σφήκα. Αντουανέττα Αγγελίδη, Βασίλης Βαφέας, Παντελής Βούλγαρης, Δήμος Θέος, Τώνια Μαρκετάκη, Νίκος Νικολαΐδης, Νίκος Παναγιωτόπουλος, Θανάσης Ρετζής, Παύλος Τάσιος, Γιώργος Τσεμπερόπουλος, Κώστας Φέρρης, Τάσος Ψαρράς. Και οι σύμμαχοι του ΝΕΚ από προηγούμενες δεκαετίες: Αλέξης Δαμιανός, Τάκης Κανελλόπουλος, Νίκος Κούνδουρος, Νίκος Παπατάκης. Τα περιοδικά Σύγχρονος Κινηματογράφος (1969-1973, 1974-84) και Φιλμ (1974-86). Ο εξώστης του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Μια επαναστατική στιγμή: το Αντι-Φεστιβάλ του 1977.
Στη δεκαετία του ’80, παράλληλα με τον εκδημοκρατισμό της χώρας και τη σταδιακή άνοδο του βιοτικού επιπέδου, ο ΝΕΚ καθιερώνεται ως εθνικός κινηματογράφος. Περνά στην αρμοδιότητα του υπουργείου Πολιτισμού. Βασικός χρηματοδότης του γίνεται το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου (ΕΚΚ). Ο Παύλος Ζάννας, προδικτατορικός ιδρυτής του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, αφήνει το ίχνος του στο ΕΚΚ. Το 1986 ψηφίζεται ο Νόμος της Μελίνας Μερκούρη, που αναγνωρίζει τον κινηματογράφο ως τέχνη και την προστασία του ως υποχρέωση του κράτους. Στις ταινίες, σταδιακά υποχωρούν οι κοινωνικές-συλλογικές οπτικές και επικρατούν οι προσωπικές-υπαρξιακές. Επιστρέφει η ελληνικότητα. Σημειακές, αλλά σημαίνουσες, εμφανίζονται διαπραγματεύσεις της έμφυλης θέσης και της σεξουαλικής ταυτότητας. «Η τιμή της αγάπης» (1984) της Μαρκετάκη, «Λούφα και παραλλαγή» (1984) του Νίκου Περάκη, «Πέτρινα χρόνια» (1985) του Βούλγαρη, «Τόπος» (1985) της Αγγελίδη, «Τοπίο στην Ομίχλη» (1988) του Αγγελόπουλου. Δήμος Αβδελιώδης, Χρήστος Βακαλόπουλος, Γιώργος Καρυπίδης, Γιώργος Κόρρας, Φώτος Λαμπρινός, Φρίντα Λιάππα, Λευτέρης Ξανθόπουλος, Γιώργος Πανουσόπουλος, Ανδρέας Πάντζης, Λάκης Παπαστάθης, Χρίστος Σιοπαχάς, Τάκης Σπετσιώτης, Σταύρος Τορνές, Σταύρος Τσιώλης. Η διάδοση της τηλεοπτικής θέασης μειώνει το κινηματογραφικό κοινό. Φαινόμενο της δεκαετίας, οι αβυσσαλέα χαμηλής ποιότητας βιντεοταινίες. Το 1989, πέφτει το Τείχος του Βερολίνου, και στην Ελλάδα μπαίνει η ιδιωτική τηλεόραση.
Αφηγηματικότητα με επιδίωξη την εμπορικότητα
Ο Σύγχρονος Ελληνικός Κινηματογράφος (ΣΕΚ) αποκτά τον προσδιορισμό του χωρίς κινηματικές αξιώσεις, ως διαπίστωση ότι ο ΝΕΚ δεν είναι πια επίκαιρος, χωρίς οι σκηνοθέτες του ΝΕΚ να σταματήσουν να φτιάχνουν ταινίες. Σε ένα περιβάλλον πρωτόγνωρης ευμάρειας και αποπολιτικοποίησης, οι ταινίες επιστρέφουν στην αφηγηματικότητα και στην επιδίωξη της εμπορικότητας. Το ιδεολόγημα-συνταγή για τις μικρές κινηματογραφίες συνιστά η κλασσική αφήγηση και η τοπική θεματολογία. Η ιδιωτική τηλεόραση παίζει σημαντικό ρόλο ως διαμορφώτρια των συνηθειών θέασης, αλλά και ως παραγωγός ταινιών τηλεοπτικής λογικής, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το «Safe Sex» (1999) των Μιχάλη Ρέππα και Θανάση Παπαθανασίου. Από την άλλη, η Ευρωπαϊκή Ένωση συγχρηματοδοτεί τον ελληνικό κινηματογράφο μέσω των προγραμμάτων MEDIA. Ο Μισέλ Δημόπουλος και ο Δημήτρης Εϊπίδης διαμορφώνουν το Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, που το 1992 διεθνοποιείται. Ανοίγει το πρώτο multiplex. Η πολιτική θέση στις ταινίες εκφράζεται μέσα από το ανθρώπινο και τις «μικρές» ιστορίες. «Απ’ το χιόνι» (1993) του Σωτήρη Γκορίτσα, «Λευτέρης Δημακόπουλος» (1993) του Περικλή Χούρσογλου, «Από την άκρη της πόλης» (1998) του Κωνσταντίνου Γιάνναρη. Ελένη Αλεξανδράκη, Αγγελική Αντωνίου, Νίκος Γραμματικός, Κατερίνα Ευαγγελάκου, Βασιλική Ηλιοπούλου, Δημήτρης Ινδαρές, Μενέλαος Καραμαγγιώλης, Παναγιώτης Καρκανεβάτος, Αντώνης Κόκκινος, Πάνος Κούτρας, Βασίλης Μαζωμένος, Όλγα Μαλέα, Δημήτρης Μαυρίκιος, Αλέξης Μπίστικας, Τάσος Μπουλμέτης, Λουκία Ρικάκη, Νίκος Τριανταφυλλίδης, Πέτρος Σεβαστίκογλου, Φωτεινή Σισκοπούλου.
Ο νέος αιώνας μπαίνει με το ευρώ και τους Ολυμπιακούς της Αθήνας. Το 2004 ιδρύεται το πρώτο στην Ελλάδα πανεπιστημιακό Τμήμα Κινηματογράφου στο ΑΠΘ, αλλά και το Τμήμα Τεχνών Ήχου και Εικόνας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Οι εφημερίδες και τα περιοδικά δίνουν ταινίες σε DVD. «Αγέλαστος πέτρα» (2000) του Φίλιππου Κουτσαφτή, «Σπιρτόκουτο» (2002) του Γιάννη Οικονομίδη, «Ακρόπολις» (2004) της Εύας Στεφανή. Θάνος Αναστόπουλος, Δήμητρα Αράπογλου, Στέλλα Θεοδωράκη, Γρηγόρης Καραντινάκης, Κυριάκος Κατζουράκης, Γιώργος Λάνθιμος, Δώρα Μασκλαβάνου, Γιώργος Νούσιας, Πέννυ Παναγιωτοπούλου, Μάκης Παπαδημητράτος, Άγγελος Φραντζής, Σταύρος Ψυλλάκης. Ανοίγει το Ίδρυμα Κακογιάννη. Στη Λυσσαρέα Γορτυνίας, ο Robert Beavers ξεκινά τις υπαίθριες ολονύκτιες προβολές του «Eniaios» του underground σκηνοθέτη Gregory Markopoulos, κάθε τέσσερα χρόνια μέχρι σήμερα. Αυξανόμενη δυσφορία στην πολιτική και κοινωνική ζωή της χώρας. Το 2010, ο καθρέφτης σπάει με την είσοδο στα Μνημόνια.
Οι ταινίες της κρίσης
Τον όρο «Παράξενο Κύμα» επινοεί η διεθνής κριτική για να περιγράψει ιδιόμορφες ταινίες που φυτρώνουν στην Ελλάδα της κρίσης. Τον γενικεύω για να ονοματίσω μια ολόκληρη περίοδο, που επαναφέρει τη μορφική αναζήτηση, συνομιλεί με τις avant-garde τεχνικές, έλκεται από το παράξενο, διαπραγματεύεται τη διαφορετικότητα, και συνομιλεί με τη θεωρία. Το 2009 είναι η χρονιά του κινήματος των Κινηματογραφιστών στην Ομίχλη και της ίδρυσης της Ελληνικής Ακαδημίας Κινηματογράφου (ΕΑΚ). Το 2010 ψηφίζεται ο Νόμος του Γερουλάνου. Σταδιακή φτωχοποίηση και επιστροφή στο πολιτικό. Οι συλλογικότητες, αντι-ρατσιστικές, φεμινιστικές και queer, αντιστέκονται στην άνοδο του ρατσισμού, του νεο-ναζισμού, του μισογυνισμού και της ομοφοβίας, Το 2015, πρώτη φορά Αριστερά. Και δεύτερη. Ιδρύεται το Εθνικό Κέντρο Οπτικoακουστικών Μέσων και Επικοινωνίας (ΕΚΟΜΕ). Η «Documenta» στην Αθήνα το 2017. «Η χαμένη λεωφόρος του ελληνικού σινεμά» και «Χώρα, σε βλέπω». Γυναίκες στον Κινηματογράφο και την Τηλεόραση – WIFT GR. «Κυνόδοντας» του Λάνθιμου (2009), «Στρέλλα» (2009) του Κούτρα, «Attenberg» (2010) της Αθηνάς-Ραχήλ Τσαγκάρη, «Ο Γιος της Σοφίας» (2018) της Ελίνας Ψύκου, «Ίρβινγκ Παρκ» (2019) του Παναγιώτη Ευαγγελίδη. Αλέξανδρος Αβρανάς, Αλέξης Αλεξίου, Κωνσταντίνα Βούλγαρη, Αλέξανδρος Βούλγαρης, Ρηνιώ Δραγασάκη, Σοφία Εξάρχου, Γιώργος Ζώης, Χριστίνα Ιωακειμίδη, Βασίλης Κεκάτος, Κωνσταντίνα Κοτζαμάνη, Ευαγγελία Κρανιώτη, Νίκος Λαμπότ, Έκτορας Λυγίζος, Μπάμπης Μακρίδης, Μαργαρίτα Μαντά, Βαρδής Μαρινάκης, Ζαχαρίας Μαυροειδής, Τώνια Μισιαλή, Μαρία Ντούζα, Μαριάννα Οικονόμου, Αργύρης Παπαδημητρόπουλος, Σύλλας Τζουμέρκας, Φίλιππος Τσίτος.
Σε μεταβατική στιγμή
Το 2018 βγαίνουμε από τα Μνημόνια. Και κλεινόμαστε στα σπίτια μας με την πανδημία. Ανοίγει το Τμήμα Ψηφιακών Τεχνών και Κινηματογράφου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Η καραντίνα επιταχύνει την ψηφιοποίηση και διαδίδει τις πλατφόρμες. «Orfeas2021» (2021) του Φιλ Ιερόπουλου και «Animal» (2023) της Εξάρχου. Χάρης Βαφειάδης, Τζώρτζης Γρηγοράκης, Εύη Καλογηροπούλου, Αρασέλη Λαιμού, Ζακλίν Λέντζου, Χρήστος Μασσαλάς, Ίρις Μπαγλανέα, Εύα Νάθενα, Θανάσης Νεοφώτιστος, Χρήστος Νίκου, Θέλγια Πετράκη, Ασημίνα Προέδρου, Τζάνις Ραφαηλίδου. Σήμερα, ο ελληνικός κινηματογράφος βρίσκεται ξανά σε μια μεταβατική στιγμή. Η πρόσφατη ενοποίηση του ΕΚΚ με το ΕΚΟΜΕ μάς ανησυχεί. Η αλλαγή των συνηθειών θέασης, μαζί με την άνοδο των τιμών γης, πλήττουν τις κινηματογραφικές αίθουσες. Οι νέες οπτικοακουστικές τεχνολογίες, η εικονική πραγματικότητα και η τεχνητή νοημοσύνη αλλάζουν ριζικά τον κινηματογράφο, αλλά και τη σχέση όλων μας με τον κόσμο, και καθιστούν πιο αναγκαία από ποτέ την οπτικοακουστική παιδεία.
Ολοκληρώνοντας το σκίτσο, θαυμάζω λίγο μελαγχολικά την τυχαία ευστοχία των ιστορικών προσδιορισμών. Η εποχή που θέλησε να τα κάνει όλα καινούρια, η εποχή του εκσυγχρονισμού, και το άνοιγμα στο διαφορετικό. Επιλέγουμε την παράδοση που μας ταιριάζει.