Πώς συνδέεται το νερό με την ανθρώπινη δημιουργικότητα; Και τι επικρατεί στη διελκυστίνδα δημιουργικότητας και συντήρησης; Ο θεατρικός συγγραφέας Δημήτρης Παππάς με αφετηρία την ιστορία του αμερικανού προγραμματιστή και ακτιβιστή υπέρ του ελεύθερου διαδικτύου Άαρον Σβαρτς, δημιούργησε μια αλληγορία για το κοινωνικό γίγνεσθαι και τη δημιουργικότητα, που προσφέρει ο κύκλος της ζωής, που ρέει όπως το νερό. Αντιρρόης, Εξέλιτος, Παντελής, οι τρεις ήρωες του έργου και ένας τέταρτος, που είναι πανταχού παρών και ταυτόχρονα απών. Εν τέλει, επέρχεται η κάθαρση για τους ήρωες του έργου;
Έργο φιλοσοφικό και πολιτικό, οι Τρεις ιστορίες για το νερό έρχονται να μας υπενθυμίσουν εύστοχα, πού αφήσαμε τον ρου της ιστορίας σε μια κοινωνία που βρίσκεται σε παρακμή.
Ο Δημήτρης Παππάς μιλά στην Εποχή για το χθες, το σήμερα και το αύριο, που συγκροτείται από τον αέναο κύκλο της ανθρώπινης ύπαρξης.
«Τρεις ιστορίες για το νερό», το πρώτο σας θεατρικό έργο, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Άνω τελεία. Ποιο ήταν το έναυσμα για να γράψετε ένα έργο για το νερό;
Το έναυσμα γι’ αυτό το έργο ήρθε όταν έμαθα την ιστορία του Άαρον Σβαρτς, ενός νεαρού αμερικανού προγραμματιστή και ακτιβιστή υπέρ του ελεύθερου διαδικτύου, που αυτοκτόνησε το 2013 λόγω της δίωξής του, που έγινε γιατί διέθετε δωρεάν ακαδημαϊκές δημοσιεύσεις στο διαδίκτυο. Γι’ αυτόν τον λόγο θεωρήθηκε ένας «μάρτυρας» της ελεύθερης διακίνησης των ιδεών. Ήμουν πάντα ευαίσθητος πάνω στο θέμα του πώς η κοινωνία επιδρά στη δημιουργικότητα κι αμέσως ήρθε στο μυαλό μου το αρχετυπικό παράδειγμα του Γαλιλαίου και άλλων διανοητών που συγκρούστηκαν με τις κοινωνικές δομές της εποχής τους. Διέκρινα ένα κοινό μοτίβο που επαναλαμβάνεται μέσα στην ιστορία. Αυτό το μοτίβο προσπάθησα να αποτυπώσω στο έργο.
Πώς συνδέσατε το νερό με την ανθρώπινη δημιουργικότητα;
Το νερό έχει καθαρά συμβολικό ρόλο στο έργο, το οποίο λειτουργεί συνολικά ως μια αλληγορία. Επέλεξα τον συμβολισμό του νερού κι όχι κάποιου άλλου στοιχείου, γιατί το νερό ρέει, δεν «φυλακίζεται» και γιατί είναι αυτό που επιτρέπει τη δημιουργία της ζωής. Έτσι κι η δημιουργικότητα έχει μια «φευγαλέα» φύση, γονιμοποιεί την ανθρωπότητα χωρίς όμως ποτέ να κατέχει κεντρική θέση. Οι φορείς της είναι συχνά «μαύρα πρόβατα», αποσυνάγωγοι, εξόριστοι από την κατεστημένη τάξη. Η καθιερωμένη κοινωνία, ενώ έχει πάντα ανάγκη τη δημιουργικότητα, ταυτόχρονα δεν την βλέπει με καλό μάτι.
Παντελής, Εξέλιτος, Αντιρρόης, οι τρεις ήρωες του έργου σας. Με ποιο τρόπο αντιλαμβάνονται την έννοια του νερού, της ζωής και της δημιουργίας;
Οι τρεις ήρωες του έργου δεν είναι στην πραγματικότητα οι πρωταγωνιστές. Πρωταγωνιστής είναι ένα «πρόσωπο» που απουσιάζει αλλά είναι πανταχού παρών, το ίδιο το νερό. Έτσι, οι χαρακτήρες των τριών ηρώων πράγματι καθορίζονται από τη σχέση τους με τη δημιουργικότητα. Ο Αντιρρόης (αντι-ροή) είναι ο χαρακτήρας που πάντα αντιτίθεται στην εκάστοτε ροή και προσπαθεί να την ισορροπήσει. Όταν σκάει ανεξέλεγκτη, προσπαθεί να την τιθασεύσει κι όταν κλείνεται σε κανάλια προσπαθεί να την απελευθερώσει. Αντίθετα ο Εξέλιτος (εξουσία-ελίτ) προσπαθεί να προστατέψει και να επεκτείνει το κοινωνικό οικοδόμημα, περιορίζοντας τη ροή μόνο σε χρήσιμα κανάλια, ώστε και να μην καταστρέφει αλλά και να προσφέρει τα μέγιστα δυνατά οφέλη. Τέλος, ο Παντελής (παν-τέλος) αντιπροσωπεύει τη μεγάλη μάζα της ανθρωπότητας που ταλαντεύεται πότε από τη μια και πότε από την άλλη πλευρά, ανάλογα με τα συμφέροντά της. Όμως, είναι κι εκείνος ο ήρωας μόνο μέσω του οποίου μπορεί να επιτευχθεί οποιοσδήποτε στόχος.
Πώς συγκροτείται ο καμβάς του κοινωνικού γίγνεσθαι μέσα από τους τρεις ήρωες του έργου;
Κάπως σχηματικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Αντιρρόης αντιπροσωπεύει τους επαναστάτες, τους φορείς της αλλαγής, ο Εξέλιτος τη συντήρηση, ενώ ο Παντελής δεν έχει συγκεκριμένη θέση, είναι ο μέσος άνθρωπος που αλλάζει κατεύθυνση ανάλογα με τις απαιτήσεις της στιγμής και τις αρχές ή τα συμφέροντά του. Τόσο ο Αντιρρόης όσο και ο Εξέλιτος, έχουν διαφορετικές στοχεύσεις, αλλά δεν μπορούν να επιτύχουν τίποτα στην κοινωνία χωρίς την καθοριστική συμβολή του Παντελή.
Ο Παντελής λοιπόν, παρότι δεν θέτει ο ίδιος στόχους, είναι τελικά η αποφασιστική δύναμη που επιλέγει κάθε φορά προς ποια κατεύθυνση θα στραφεί η κοινωνία. Και αυτό το κάνει αλλάζοντας συνεχώς κατευθύνσεις, παίρνοντας πότε το μέρος του ενός και πότε του άλλου. Οι άλλοι δύο είναι αναγκασμένοι να παλεύουν συνεχώς για την εύνοιά του, πότε κερδίζοντας και πότε χάνοντας. Σε αυτόν τον πολύπλοκο χορό συμμαχιών και επικράτησης των τριών δυνάμεων αποτυπώνεται το κοινωνικό γίγνεσθαι.
Στις σημερινές κοινωνίες, όπως διαμορφώνονται από τα κοινωνικοπολιτικά, οικονομικά και πολιτιστικά γεγονότα, στη διελκυστίνδα δημιουργικότητας και συντήρησης, τι επικρατεί;
Σε καμία κοινωνία, ούτε στις σημερινές, δεν επικρατεί ποτέ το ένα από τα δύο άκρα της διελκυστίνδας, πάντα συνυπάρχουν και τα δύο, αλλά με διαφορετικό μείγμα. Επίσης δεν είναι ίδιες όλες οι κοινωνίες μιας χρονικής περιόδου. Ενώ κάποια κοινωνία παρακμάζει και χάνεται μέσα στον συντηρητισμό της, την ίδια στιγμή μια άλλη μπορεί να γεννιέται μέσα στη δημιουργική πρόοδο ή να βρίσκεται στην ακμή της. Μιλώντας για το σήμερα και ειδικά για το δυτικό κόσμο, μάλλον η διελκυστίνδα έχει τραβηχτεί επικίνδυνα προς την πλευρά της συντήρησης. Ένδειξη αποτελεί το τεράστιο πλήθος «ρυθμίσεων» και «κανόνων» που χρειαζόμαστε πλέον ακόμα και για τις πιο στοιχειώδεις επαφές.
Η αρχική αφορμή του έργου, ο θάνατος του Άαρον Σβαρτς, αποτελεί ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα για το πώς οι σημερινές κοινωνίες ποδηγετούν και καταπνίγουν τη δημιουργικότητα. Ωστόσο, όπως γράφω και στο έργο, αυτή είναι μια κατάσταση απολύτως προσωρινή που θα αλλάξει όταν το σιδερένιο χέρι της ανάγκης σφιχτεί γύρω από μια κοινωνία σε παρακμή.
Το έργο σας ακολουθεί τα χνάρια της αρχαίας τραγωδίας. Στο τέλος, επέρχεται η κάθαρση;
Αυτό είναι ίσως και ένα βασικό σημείο διαφοροποίησης από το πνεύμα της αρχαίας τραγωδίας, το οποίο κατά τα άλλα συνειδητά ακολούθησα. Δεν υπάρχει καμία κάθαρση. Κι αυτό γιατί ο χορός αυτός επαναλαμβάνεται αέναα, όπως άλλωστε αποτυπώνεται και στην κυκλική δομή του έργου.
Το έργο «Τρεις ιστορίες για το νερό» θα παρουσιαστεί για πρώτη φορά στις 25 Σεπτεμβρίου στο Θέατρο «Σταθμός» σε σκηνοθεσία Μαριάννας Λαμπίρη.