Κυκλοφόρησε στις εκδόσεις Πατάκη το διπλό τεύχος νο 11-12 του περιοδικού αληthεια, το οποίο διακονεί θέματα Ψυχανάλυσης, Φιλοσοφίας και Τέχνης. Πρόκειται για έναν τόμο πραγματικά πολύ πλούσιο σε περιεχόμενα, σε ποιότητα και σε έκταση. Ίσως γιατί μεσολάβησε αρκετός χρόνος από το προηγούμενο τεύχος που είχε κυκλοφορήσει τέσσερα χρόνια πριν.
Η ύλη του τόμου αποτελείται από τρία αφιερώματα αλλά και, ατύπως, από ένα ακόμη τέταρτο στο μέρος των βιβλιοκρισιών.
Υλεικονικές πραγματικότητες
Ας ξεκινήσουμε από το βασικό αφιέρωμα με θέμα την Εικόνα και το βλέμμα. Περιλαμβάνει κείμενα που καλύπτουν το ένα τρίτο του τεύχους έκτασης 130 σελίδων. Στην ουσία ανταποκρίνεται σε μια ανάγκη να προσεγγιστεί ένα από τα μεγάλα προβλήματα της εποχής μας που αφορά την κυριαρχία των εικόνων έναντι του λόγου στη δημόσια σφαίρα και τον ιδιωτικό βίο, γεγονός με σοβαρές επιπτώσεις στη συγκρότηση των υποκειμένων, ιδιαίτερα στις στοχαστικές τους ικανότητες. Καθόσον η συνήθης διατύπωση του προβλήματος χαρακτηρίζεται, αν μη τι άλλο, από αμηχανία και μη παραγωγικότητα, η παρούσα συλλογή κειμένων διεισδύει παραγωγικά μέσα από μια τριπλή προσέγγιση: ψυχαναλυτική, φιλοσοφική και μέσω των τεχνών.
Ένα ανθολόγιο αποσπασμάτων του Λακάν για το βλέμμα καθώς και μια παρουσίαση της λακανικής σκέψης περί αυτού (Γ. Μητρόπουλος), παρέχει μια πρώτη κατανόηση για το βλέμμα ως απόκρυψη και εμφάνιση συγχρόνως. Μια σύντομη φιλοσοφική βιβλιοπαρουσίαση που έγραψε ο Φουκώ για το θεμελιώδες έργο του κορυφαίου ιστορικού τέχνης Πανόφσκι, προτείνει την υπέρβαση της διάκρισης ορατού / λεκτού προς μια ώσμωση μεταξύ των δυο πεδίων: εικόνων και λέξεων. Ωστόσο, πολύ χρήσιμη για τον αναγνώστη αποδεικνύεται η ενημερωτική ενότητα επισκόπησης της σχετικά πρόσφατης επιστημονικής συζήτησης (Εμμανουέλ Αλλοά, Μπερντ Στίγκλερ, Βίλεμ Φλούσσερ) για τις αλληλοδιάδοχες «στροφές»: τη «γλωσσική στροφή» και την αντίστοιχη «εικονική στροφή» (Iconic turn). Πολύ όμορφα συμπληρώνουν το θέμα οι αναλύσεις για το βλέμμα στη μοντέρνα λογοτεχνία (Διονύσης Καββαθάς), για το αντικείμενο τέχνης (Μαρί-Ελέν Μπρους), για σύγχρονους καλλιτέχνες όπως ο Αλαίν Φλεσέρ με τις ευαίσθητες οθόνες του (Βίκη Σκούμπη). Εισάγονται νέες έννοιες όπως το υλεικονικό που αποδίδουν μια μεικτά συγκροτημένη πραγματικότητα, κοινή φαντασιακού και πραγματικού (Μάρω Μπέλλου).
Ας υπενθυμίσουμε τον ρόλο της εικόνας στον σχηματισμό της φαντασίας (einbildungskraft), την οποία απέκλεισε αρχικώς ο Καντ ως πλατφόρμα συγκρότησης του υποκειμένου αλλά την επανέφερε ως ενσώματη φαντασία στην τρίτη Κριτική. Έκτοτε παίζει έναν αμφίσημο ρόλο είτε ως σημείο διέλευσης είτε ως σημείο εσωτερικού αποκλεισμού στην παραγωγή των ταυτοτήτων. Για τον λόγο αυτό είναι επείγουσα η συζήτηση για την εικόνα - φαντασία - βλέμμα ειδικά σε συνάρτηση με τις νέες τεχνολογίες, καθόσον μπορεί να τροφοδοτήσει τις πολιτικές προοπτικές πέρα από την αμήχανη αντιπαράθεση εικόνα/ λόγος.
Ηρωισμός της επιθυμίας ως αντίσταση
Με την ίδια τριπλή προσέγγιση συγκροτείται το δεύτερο αφιέρωμα που αφορά τη θεματική της Αντιγόνης- Αντιγόνες. Εδώ καταγράφεται ικανοποιητικά ο απόηχος της μεγάλης συζήτησης που διεξήχθη διεθνώς την τελευταία εικοσαετία για την Αντιγόνη ως ιδεοτυπική μορφή αντίστασης. Η φιγούρα της Αντιγόνης δείχνει την υπέρβαση της καθιερωμένης πολιτικής θεσμοθέτησης και το πάθος για δικαιοσύνη που δεν ανάγεται στους κανόνες του Δικαίου, σύμφωνα με την ανάγνωση του Χέγκελ, σημείο αναφοράς για τις πολυάριθμες μεταγενέστερες φιλοσοφικές και όχι μόνο αναγνώσεις (κείμενα για Αντιγόνη στους Χάιντεγκερ, Ντερριντά). Στις λακανικές αναγνώσεις, τονίζεται ο ηρωισμός της επιθυμίας της Αντιγόνης ή αλλιώς «η μη υπαναχώρηση ενώπιον της επιθυμίας» παρόλο που αυτή, εν είδει ενόρμησης θανάτου, οδηγεί στην καταστροφή και τη δυστυχία (Σερζ Κοττέ, Φρ. Σωβανιά, Λωρ Ναβώ). Τέλος, το πρόβλημα - Αντιγόνη αποτελεί προσφάτως τόπο προβληματισμού για τα έμφυλα ζητήματα (Δ. Βεργέτης). Η έννοια μιας queer Αντιγόνης, βασισμένη στη λακανική ανάγνωση όπου η έμφυλη διαφορά οδηγεί στην ηθική της ευθύνης, προσφέρει σημαντικά στην αποδόμηση της πατριαρχίας και συνδέεται με τα σύγχρονα κινήματα καθώς και τις συγκλίσεις και αποκλίσεις ανάμεσα σε φεμινισμό και κουήρ (Χλόη Κολύρη).
Αλλαγή εποχής: η τρανσ-έκρηξη
Εντελώς συσχετισμένο με τις έμφυλες διαστάσεις του ερωτήματος - Αντιγόνη είναι και το σύντομο αφιέρωμα στην Τρανσ-χειραφέτηση, το οποίο προτάσσεται στο τεύχος προφανώς για λόγους επικαιρότητας, με δυο κείμενα ψυχαναλυτικής προσέγγισης. Ο Ζακ- Αλαίν Μιλλέρ με γοητευτική αφήγηση και αφετηρία την πρόκληση Πρεθιάδο ενώπιον των ψυχαναλυτών, πηγαίνει πέρα από τον Οιδίποδα και τις πατριαρχικές αντιλήψεις της ψυχανάλυσης για το φύλο, υποδεχόμενος την τρανς-έκρηξη. Στο δεύτερο (Ζαν Κλωντ Μαλβάλ) διαβάζουμε μια κατατοπιστική παρουσίαση των πρόσφατων ποικίλων αντιπαραθέσεων στα διεμφυλικά κινήματα, τον εντοπισμό των διαφορετικών τρόπων λειτουργίας των διεμφυλικών και των τρανσέξουαλ και, συνεπώς, τη σύγχυση που προκαλεί η συμπερίληψή τους αδιάκριτα «στο χωνευτήρι της δυσφορίας φύλου». Εννοείται ότι συνοδεύονται από κριτικές στην ιδρυτική θεωρητική συνεισφορά της Τζούντιθ Μπάτλερ.
Βρίσκουμε και ένα άτυπο τέταρτο μίνι αφιέρωμα στις στήλες της βιβλιοκρισίας σχετικά με το Η Κόλαση της Τρεμπλίνκα του Βασίλι Γκρόσσμαν. Η μεταφράστρια του έργου Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, ο Σάββας Μιχαήλ τονίζουν τη σημαντικότητα της συγκλονιστικής μαρτυρίας του Γκρόσσμαν για την έννοια της ανθρωπινότητας και την επικαιρότητα της λόγω της αναβίωσης του ναζισμού και της ακροδεξιάς. Αλλά μια μικρή έκπληξη περιέχεται στο κείμενο της Βίκης Σκούμπη, το οποίο αναφέρεται στη συντελούμενη εξολόθρευση στη Γάζα, θέτοντας το ερώτημα του παράδοξου της απροϋπόθετα φιλοϊσραηλινής στάσης γερμανικών αρχών και θεσμών που διαπρέπουν σε έναν κανονικό κυνήγι μαγισσών ενάντια σε όποιον/α τολμήσει να εκφράσει δημόσια κριτική στην ισραηλινή πολιτική. Αλλά και πόσο εξωφρενική είναι η στάση του «Antideutsche» ρεύματος, θα πρόσθετα.
Συνοψίζοντας, τέσσερις θεματικές με πολιτική αξία αρθρώνονται στο τεύχος: ηθικά μοντέλα αντίστασης, έμφυλα κινήματα κριτικής της πατριαρχίας, επανεξέταση του ρόλου της εικόνας και της φαντασίας στην πολιτική, κριτική υπεράσπιση της ανθρωπινότητας έναντι της ωμότητας της ακροδεξιάς, του φασισμού και των αποικιοκρατικών εξολοθρεύσεων.
Ο τόμος συμβάλλει: να οπλισθούμε με θετικά-χειραφετητικά συναισθήματα εναντίον των υποδουλωτικών που σχηματίζουν ο φόβος, ο θαυμασμός, και άλλα θλιβερά πάθη. Να ξαναδώσουμε βάρος σε ορισμένα σκοτεινά αισθήματα και ευαίσθητες εικόνες που διατρέχουν αυτά τα πλήθη τα οποία συναποτελούμε όλοι, γνώστες και αδαείς, ενάντια στην έπαρση ενός ψευδο-ορθολογικού λόγου των υποτιθέμενων εμπειρογνωμόνων. Να καταταπολεμηθεί η εισβολή των αντι-ορθολογικών εικόνων και συναισθημάτων της σφαίρας των ΜΜΕ, ώστε να διανοίγεται ένας χώρος ικανός να δεχθεί προ-ορθολογικές εικόνες και συναισθήματα που πηγάζουν συνεχώς από την πρακτική ορθολογικότητα των μαζών. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, επιτελείται η κατεξοχήν διατομική ενδυνάμωση των ατόμων και υποκειμένων.
Αξίζει τον σεβασμό και την υποστήριξή μας το περιοδικό και οι άνθρωποί του για την εργασία, την αφοσίωση, την έμπνευση και την ανιδιοτέλεια τους.