Είθισται, οι ιδεολογικές και πολιτικές επιθέσεις που, ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσης, δέχεται ο Μαρξισμός να αφορούν τη στρέβλωση του από τη Δεξιά και την αναθεώρηση του από τον χώρο της σοσιαλδημοκρατικής, κυρίως, Αριστεράς. Προκαλεί αρνητική εντύπωση, ωστόσο, η διαπίστωση στρέβλωσης του από την Αριστερά και δη τη Νέα Αριστερά. Γιατί, το άρθρο του Δημήτρη Παπανικολόπουλου στην ΕΠΟΧΗ της 12/5/2024, «Εργασία, βία και ισότητα: ο Μαρξ μεταξύ φιλελεύθερης παράδοσης και «υπαρκτού σοσιαλισμού», συνιστά μία επίθεση από τα δεξιά στον Μαρξ, καθώς τον συνδέει με τον.. “κομμουνιστικό ολοκληρωτισμό”.
Ο ΔΠ βασίζεται στις διαπιστώσεις της Hannah Arendt («Ο Καρλ Μαρξ και η παράδοση της δυτικής πολιτικής σκέψης») σχετικά με τις προτεραιότητες που δίνει ο Μαρξ στην εργασία έναντι της ελευθερίας, στη βία έναντι του λόγου και στην ισότητα έναντι της ελευθερίας, τις οποίες ο ΔΠ αποκαλεί “…συγκλονιστικές καινοτομίες που…ήταν ταυτόχρονα και τα στοιχεία που λειτούργησαν ως κερκόπορτες για τους θιασώτες του μπολσεβίκικου ολοκληρωτισμού που τελικά επιτέθηκαν στην ίδια αυτή φιλελεύθερη παράδοση”. Αυτές τις τρεις πρωταρχικότητες θεωρεί ο ΔΠ πως αναγνωρίζονται τόσο στην κομμουνιστική πραγματικότητα του 20ού αιώνα, όσο και στη φιλοσοφία του Μαρξ. Όπως χαρακτηριστικά τονίζει, “…οι παρατηρήσεις της Άρεντ είναι ανεκτίμητης αξίας, καθώς μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε μια ακόμη αντινομία του μαρξικού έργου...”
Με βάση τα παραπάνω έχουμε να παρατηρήσουμε τα εξής:
1. Δεν είναι εδώ ο χώρος να ασκήσουμε κριτική ούτε στο συγκεκριμένο, ανολοκλήρωτο, έργο της Άρεντ, το οποίο απερίσκεπτα εκθειάζει ο ΔΠ, ούτε πολύ περισσότερο στο συνολικό της έργο, το οποίο μαρξιστές έχουν επικρίνει σε βάθος. Αξίζει να πούμε μόνο πως οι ιδεολογικές της καταβολές ήταν οι μεταφυσικοί Έντμουντ Χούσερλ, (ιδρυτής της φαινομενολογίας), Μάρτιν Χάϊντεγκερ, (θεμελιωτής του υπαρξισμού και σύμβουλος παιδείας στη ναζιστική Γερμανία), και Καρλ Γιάσπερς, (υπαρξιστής φιλόσοφος, θεολόγος και ψυχίατρος). Η Άρεντ ως στοχάστρια, άλλωστε, θεωρείται πολιτικά κεντρώων πεποιθήσεων και ότι στάθηκε υπέρ του δυτικού status quo μετά τον 2ο ΠΠ.
2. Είναι τουλάχιστον αξιοπερίεργο για κάποιον που συμμετέχει στη Νέα Αριστερά, η οποία έφυγε από τα αριστερά του ΣΥΡΙΖΑ –κόμμα που δεχόταν τον μαρξισμό ως μέθοδο ανάλυσης- να ασκεί κριτική στον μαρξισμό από τα δεξιά, καλυπτόμενος πίσω από κάποιες ανολοκλήρωτες αλλά εργαλειοποιημένες εκτιμήσεις της Άρεντ (το βιβλίο γράφτηκε 27 χρόνια μετά τον θάνατο της…).
3. Είναι απαράδεκτο, δε, να μιλά αριστερός σήμερα για “μπολσεβίκικο ολοκληρωτισμό” τη στιγμή που (α) ανθεί παντού γύρω μας ο διεθνής κρατικομονοπωλιακός ολοκληρωτισμός κι ο ιμπεριαλιστικός πόλεμος, (β) προέρχεται από το ευρωκομμουνιστικό ρεύμα που έκανε σαφή διάκριση μεταξύ κομμουνισμού και μπολσεβικισμού από την μία και σταλινισμού από την άλλη, και (γ) όταν επί μπολσεβίκων το κυρίαρχο στοιχείο ήταν η συμβουλιακή δημοκρατία των εργατών.
4. Ακόμη, είναι αδιανόητο αριστερός να μιλά για “κομμουνιστικό ολοκληρωτισμό” όταν το 1981 ο παραδοσιακός δεξιός Παναγιώτης Κανελλόπουλος δήλωνε μεταξύ άλλων: “Αυτό που υπάρχει στη Σοβιετική Ένωση, στη Βουλγαρία ή στην Τσεχοσλοβακία κτλ., δεν είναι ολοκληρωτικό καθεστώς. Δεν έχει σχέση με τα καθεστώτα του Χίτλερ ή του Μουσολίνι. Ανταποκρίνεται σε μια ιστορική επιταγή, ενώ δεν ανταποκρινόταν σε κάτι τέτοιο ούτε το καθεστώς του Χίτλερ, ούτε το καθεστώς του Μουσολίνι...”. Η ίδια η Άρεντ, άλλωστε, μετά τον θάνατο του Στάλιν ισχυρίστηκε πως η ΕΣΣΔ δεν είναι πια ολοκληρωτικό κράτος.
5. Η κατηγορία που ιδεαλιστικά ο ΔΠ απευθύνει στον Μαρξ, ότι δηλαδή προτάσσει την εργασία και την ισότητα έναντι της ελευθερίας, έχει απαντηθεί από τον Μαρξ: “Το βασίλειο της ελευθερίας αρχίζει στην πραγματικότητα εκεί που παύει η εργασία να υπαγορεύεται από ανάγκη και από εξωτερική σκοπιμότητα. Βρίσκεται, επομένως, από αυτή τη φύση του πράγματος πέρα από τη σφαίρα της καθεαυτό υλικής παραγωγής... Πέρα από αυτό αρχίζει η ανάπτυξη των δυνάμεων του ανθρώπου, σαν αυτός καθεαυτός σκοπός, το πραγματικό βασίλειο της ελευθερίας, που μπορεί όμως να ακμάσει μόνο πάνω στη βάση εκείνου του βασιλείου της ανάγκης. Ο βασικός όρος είναι η συντόμευση της εργάσιμης ημέρας» (Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο (τόμος τρίτος), σ. 1007 – 1008). Όσο μειώνεται η ανάγκη της επιβίωσης, τόσο αυξάνει η δυνατότητα της ελευθερίας.
6. Ο ισχυρισμός του ΔΠ πως για τον Μαρξ “είναι η εργασία, δηλαδή ο καταναγκασμός, που μας μετατρέπει σε ανθρώπους, κι όχι η ελευθερία” αποτελεί καθαρή στρέβλωση. Για τον Μαρξ ο καταναγκασμός αυτός μας μετατρέπει σε σκλάβους και υποζύγια. Όλο το έργο του Μαρξ αυτό καταδεικνύει καλώντας στην σοσιαλιστική επανάσταση.
7. Δεν είναι η εργασία το κύριο γνώρισμα του ανθρώπου κατά Μαρξ (ΔΠ), αλλά η ικανότητα σκέψης και δράσης μέσω της κοινωνικοποίησης: “ο άνθρωπος είναι ο κόσμος του” (Μαρξ).. Εργασία ασκούν και τα ζώα όταν φτιάχνουν τη φωλιά τους, όταν κυνηγούν, ή όταν ορισμένα χρησιμοποιούν εργαλεία.
8. Τέλος, ο ΔΠ ασκεί κριτική στην άποψη του Μαρξ για το ότι η βία είναι η μαμή της ιστορίας και ότι η επαναστατική βία είναι η κατεξοχήν πολιτική πράξη, άποψη που “διαρρηγνύει τη σχέση πολιτικής και λόγου που είχε εδραιωθεί στην αρχαία ελληνική φιλοσοφική παράδοση, καθώς η βία είναι κατ’ εξοχήν βουβή”. Όμως, η βία όχι βουβή δεν είναι, αλλά κραυγάζει από παντού πόσο καθοριστική είναι για τις εξελίξεις. Και δεν είναι μόνο οι πόλεμοι, οι επαναστάσεις και οι αντεπαναστάσεις που διαπνέονται από βία, αλλά και η κρατική καταστολή κάθε διαμαρτυρίας, η βία στους χώρους εργασίας, στους δρόμους, τα σχολεία και την οικογένεια, όπως και η ιδεολογική βία που ασκείται με τις απαγορεύσεις και την πλύση εγκεφάλου των ΜΜΕ. Ακόμη, η βία δεν ακολουθεί μόνο τις επαναστάσεις αλλά και τις μεταρρυθμίσεις, καθώς η άρχουσα τάξη αντιδρά σε αμφότερες (βλ. Χιλή του Αλιέντε, τραπεζική βία που ασκήθηκε επί ΣΥΡΙΖΑ με φυγή κεφαλαίων και capital controls). Παρά ταύτα, οι Μαρξ και Ένγκελς πίστευαν πως μπορούσαν να υπάρξουν και ειρηνικές επαναστάσεις σε χώρες όπως οι Βρετανία, Ολλανδία και ΗΠΑ, όπου η εργατική τάξη ήταν δυνατή ή ο μηχανισμός του γραφειοκρατικού κράτους αδύνατος.
Κατόπιν τούτων, και ενόψει του συνεδρίου της ΝΑ, καλό θα ήταν να αποφεύγονται στον χώρο μας εύκολες και επιπόλαιες επικρίσεις του Μαρξισμού. Για τον Μαρξ και τις αναλύσεις του έχουν γραφεί εκατοντάδες χιλιάδες σελίδες παγκοσμίως με προσοχή, σεβασμό και αξιολόγηση βάθους. Δεν νοείται καμία απόρριψη και διαγραφή τους σε μία σελίδα γραμμένη στο γόνατο. Ο συνδυασμός άγνοιας και αλαζονείας μας εκθέτει ανεπανόρθωτα.
Σημείωση: για μία σε βάθος κριτική της αντιδραστικής έννοιας του ολοκληρωτισμού της Αρέντ, δείτε: “Ολοκληρωτισμός”, μια θλιβερή ιστορία μιας μη-έννοιας - RedLines