Με τα κινήματα στην Πορτογαλία να ετοιμάζονται για την εθνική κινητοποίηση της 28ης Σεπτεμβρίου ζητώντας άμεσα μέτρα για την αντιμετώπιση της στεγαστικής κρίσης, μιλάμε με τον καθηγητή Ανθρωπογεωγραφίας στο Ινστιτούτο Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της Λισαβόνας, Σιμόν Τουλουμέλο για τα χαρακτηριστικά αυτής της κρίσης, για τη στέγαση ως θεμελιώδες δικαίωμα για όλους, και για την προσπάθεια να γίνει δημοψήφισμα στη Λισσαβόνα για την απαγόρευση των βραχυχρόνιων μισθώσεων.
(1).jpg)
Ποια είναι σήμερα η κατάσταση σχετικά με την στεγαστική κρίση;
Έχει περάσει μια δεκαετία από τότε που οι τιμές των κατοικιών άρχισαν να αυξάνονται γρήγορα, πολύ πιο γρήγορα από τους μισθούς, και χωρίς να σταματήσουν ποτέ. Αυτό ξεκίνησε στα κύρια αστικά και τουριστικά κέντρα, Λισαβόνα, Πόρτο, Αλγκάρβε, και στη συνέχεια εξαπλώθηκε σταδιακά στις ευρύτερες μητροπολιτικές περιοχές καθώς και στις μεσαίες και μικρές πόλεις. Οι τιμές έχουν ωθηθεί προς τα πάνω από πολλές εισροές: τουρισμός, πλούσιοι συνταξιούχοι, ελεύθεροι επαγγελματίες, «ψηφιακοί νομάδες» και, όλο και περισσότερο, χρηματοπιστωτικές και κερδοσκοπικές επενδύσεις. Το αποτέλεσμα είναι ότι οι τιμές των κατοικιών είναι πλέον εντελώς απρόσιτες για τη συντριπτική πλειονότητα του πληθυσμού σε πόλεις όπως η Λισαβόνα, και μόνο τα νοικοκυριά που ανήκουν στο ανώτερο 5-10% της κατανομής εισοδήματος μπορούν να πληρώσουν για στέγαση και να μην επιβαρυνθούν υπερβολικά. Είναι επίσης σημαντικό να θυμόμαστε ότι αυτή η συγκυριακή κρίση έχει επιδεινώσει μια ήδη προβληματική κατάσταση, καθώς στην Πορτογαλία πολλές ομάδες, και ιδιαίτερα οι γκετοποιημένοι μετανάστες, οι φτωχοί ηλικιωμένοι και οι μόνες γυναίκες με παιδιά, ιστορικά έχουν αποκλειστεί σε μεγάλο βαθμό από την προσιτή πρόσβαση σε αξιοπρεπή στέγαση. Πρόκειται για μια τεράστια κρίση που βασίζεται σε μακροπρόθεσμες ανισότητες, εν ολίγοις.
Ποιες είναι οι ευθύνες των πορτογαλικών κυβερνήσεων για το βάθεμα της στεγαστικής κρίσης;
Η δικτατορία πριν από το 1974 και όλα τα μεγάλα κόμματα του δημοκρατικού καθεστώτος μετά το 1975 θεωρούσαν πάντα τη στέγαση ως εμπόρευμα και μέσο προώθησης της ανάπτυξης περισσότερο από ένα βασικό δικαίωμα, και η μόνη εξαίρεση ήταν η επαναστατική περίοδος (Απρίλιος 1974 - Νοέμβριος 1975), που οδήγησε σε σημαντικά, αλλά ανεπαρκή, βήματα. Ως αποτέλεσμα, η Πορτογαλία δεν διαθέτει ισχυρό απόθεμα κοινωνικών κατοικιών, η κοινωνική στέγαση είναι περίπου στο 2% του συνόλου, και τα ενοίκια έχουν απελευθερωθεί από τη δεκαετία του 1990. Ταυτόχρονα, και ειδικά από τη δεκαετία του 1980, έχουν επενδυθεί πολλά κεφάλαια για τη στήριξη της ιδιοκτησίας κατοικιών, ωθώντας τις τιμές προς τα πάνω. Μετά την τελευταία χρηματοπιστωτική και οικονομική κρίση οι κυβερνήσεις της Δεξιάς από το 2011 έως το 2015 και του Σοσιαλιστικού Κόμματος, που στην πραγματικότητα είναι ένα νεοφιλελεύθερο σοσιαλδημοκρατικό κόμμα, από το 2016 έως το 2023, πολλαπλασίασαν τα προϋπάρχοντα προβλήματα: απελευθέρωσαν περαιτέρω τα ενοίκια και δημιούργησαν μια πληθώρα μέσων για την προσέλκυση κερδοσκοπικών επενδύσεων σε ακίνητα και κατοικίες. Μετά από κοινωνικές συγκρούσεις, οι Σοσιαλιστές αναγκάστηκαν από το 2017 να εφαρμόσουν ορισμένες, σε μεγάλο βαθμό ανεπαρκείς, πολιτικές παροχής για να μετριαστούν οι υπερβολές της απελευθέρωσης των προηγούμενων ετών, με ελάχιστα, αν όχι μηδενικά, αποτέλεσμα. Συνοψίζοντας, είναι μια κρίση σχεδιασμένη από το κράτος, και ας μην ξεχνάμε τις βαθιές ευθύνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της οποίας οι πολιτικές, συμπεριλαμβανομένου του μονεταρισμού, της λιτότητας και των όρων για τα προγράμματα διάσωσης του κράτους, έχουν με πολλούς τρόπους επιδεινώσει αυτήν την κατάσταση τόσο άμεσα όσο και έμμεσα.
Πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί η στεγαστική κρίση;
Η Πορτογαλία χρειάζεται άμεσα έναν νόμο για τον έλεγχο των ενοικίων. Ουσιαστικά δεν υπάρχει άλλη εναλλακτική λύση: καθώς οι τιμές είναι ήδη πολύ υψηλές για σχεδόν οποιονδήποτε εργάζεται και κατοικεί στη χώρα, η επιβράδυνση της αύξησης των τιμών είναι απλώς άχρηστη, είναι σαν να κλείνεις το κλουβί αφού το θηρίο έχει δραπετεύσει. Μόνο ένας ισχυρός έλεγχος των ενοικίων, με τιμές που θα καθορίζονται από τους μισθούς, μπορεί να καταστήσει προσβάσιμη την υπάρχουσα αγορά. Φυσικά, οι έλεγχοι των ενοικίων θα πρέπει να συνοδεύονται από διάφορα μέτρα για την αποφυγή της «φυγής» των σπιτιών από την αγορά ενοικίων: μεγάλοι φόροι στις άδειες κατοικίες, απαγόρευση χρήσης οικιστικών μονάδων για εμπορικές δραστηριότητες όπως βραχυχρόνιες μισθώσεις, τέλος όλων των φορολογικών πλεονεκτημάτων για τα ταμεία ακινήτων και τους κερδοσκόπους, απαγόρευση αγοράς ακινήτων για εκμετάλλευση, και ούτω καθεξής. Ταυτόχρονα η Πορτογαλία πρέπει να αρχίσει να προετοιμάζεται για το μέλλον, επενδύοντας στην κοινωνική στέγαση, είτε πρόκειται για δημόσια είτε για συνεταιριστική, και υπενθυμίζοντας ότι χρειάζονται δεκαετίες για να δημιουργηθεί ένα ισχυρό απόθεμα κοινωνικών κατοικιών, επομένως αυτό δεν μπορεί να επιλύσει την τρέχουσα στεγαστική κρίση. Το ζητούμενο είναι να δράσουμε άμεσα και μεσομακροπρόθεσμα για την κοινωνικοποίηση της στέγασης: ωθώντας ολοένα και περισσότερες κατοικίες «εκτός αγοράς», είτε επειδή ανήκουν στο δημόσιο, είτε επειδή είναι συλλογική ιδιοκτησία, είτε επειδή η τιμή καθορίζεται από το κράτος.
Σε ποιο σημείο βρίσκεται σήμερα το θέμα του δημοψηφίσματος στη Λισσαβόνα και τι σηματοδοτεί αυτή η πρωτοβουλία;
Το κίνημα Referendo pela Habitação (Δημοψήφισμα για τη Στέγαση) ανακοίνωσε πρόσφατα ότι έχει συγκεντρώσει 9.000 υπογραφές, πολλές περισσότερες από τις 5.000 που απαιτούνται για να ζητηθεί ένα τοπικό δημοψήφισμα στη Λισαβόνα. Το δημοψήφισμα θα ρωτήσει τους κατοίκους της πόλης εάν θέλουν να απαγορευτούν οι βραχυχρόνιες ενοικιάσεις, όπως η Airbnb, από τις κατοικίες. Είπα «θα» γιατί η μπάλα είναι τώρα στο Δήμο, ο οποίος δυστυχώς δεν είναι υποχρεωμένος να προκηρύξει το δημοψήφισμα, και ο σημερινός δεξιός Δήμος θέλει σίγουρα περισσότερες και όχι λιγότερες βραχυπρόθεσμες μισθώσεις. Αυτό σημαίνει ότι το κοινωνικό κίνημα θα πρέπει να ασκήσει μεγαλύτερη πίεση στους πολιτικούς. Όμως αυτό δεν είναι απαραίτητα κακό, καθώς ένας από τους στόχους των ακτιβιστών είναι να χρησιμοποιήσουν τη διαδικασία του δημοψηφίσματος για να φτιαχτεί πολιτική συνείδηση σχετικά με την ανάγκη για ευρύτερες μεταρρυθμίσεις. Εάν γίνει το δημοψήφισμα και κερδηθεί θα φέρει πίσω στην αγορά ενοικίων μερικές χιλιάδες κατοικίες, ανακουφίζοντας αναμφίβολα ένα μέρος της πίεσης στις τιμές, αλλά δεν θα ήταν μια μαγική λύση για την επίλυση της στεγαστικής κρίσης. Η σημασία του είναι ακριβώς αυτή της πίεσης για μια «μη μεταρρυθμιστική μεταρρύθμιση»: μια μεταρρύθμιση ικανή να βελτιώσει τις ζωές των ανθρώπων ταυτόχρονα με την πολιτική οικοδόμηση της ώθησης που απαιτείται για μια πιο ριζική αλλαγή.
Πάνω σε ποια βάση θα μπορούσε να ξεκινήσει μια συζήτηση για το δικαίωμα όλων των ανθρώπων στη στέγαση;
Η τελευταία δεκαετία των στεγαστικών κρίσεων έχει δείξει σε τεράστιες κοινωνικές πλειοψηφίες σε όλη την Ευρώπη και τον κόσμο ότι οι «αγορές» δεν προσφέρουν στέγαση σε όλους, ότι οι συνεχιζόμενες κρίσεις, με άλλα λόγια, είναι απλώς μια οξεία έκφραση του ζητήματος της στέγασης στον καπιταλισμό. Για μεγάλο χρονικό διάστημα, ειδικά στη Νότια Ευρώπη, οι κυρίαρχες πολιτικές είχαν πείσει μεγάλα τμήματα του πληθυσμού ότι η στέγαση πρέπει να είναι εμπόρευμα, και ότι η ιδιοκτησία σπιτιού είναι ο μόνος τρόπος για τη δημιουργία «μεσαίων στρωμάτων». Τώρα αυτή η συναίνεση καταρρέει, τόσο επειδή η ιδιοκτησία σπιτιού έχει καταστεί αδύνατη για τους πολλούς όσο και επειδή οι νέες γενιές ενδιαφέρονται λιγότερο για την ιδιοκτησία γενικότερα. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι συνειδητοποιούν ότι όπως η υγεία, η εκπαίδευση και η κοινωνική ασφάλιση, έτσι και η στέγαση είναι ένα θεμελιώδες δικαίωμα που πρέπει να διασφαλίζεται καθολικά από τις δημόσιες πολιτικές ή μέσω της κοινής χρήσης. Αυτό μπορεί να γίνει το σημείο εκκίνησης για έναν μεταρρυθμιστικό ή για έναν επαναστατικό δρόμο, ή και για τους δύο. Μεταρρυθμιστικό, όπως η απαίτηση από τα κράτη να παρέχουν σε όλους το δικαίωμα στη στέγαση όπως κατοχυρώνεται στο ελληνικό, στο πορτογαλικό, στο ισπανικό και σε πολλά άλλα Συντάγματα. Επαναστατικό, όπως ξεκινώντας από αυτό το αίτημα για να απαιτηθεί στη συνέχεια η σταδιακή αποεμπορευματοποίηση της στέγασης σε όλα τα επίπεδα.