Το βουλευτήριο της αρχαίας Λύττου
Συναρπαστικός ομιλητής που καθηλώνει τους ακροατές του και τους ανοίγει διάπλατα τις πύλες της αρχαιολογίας, ο καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών στο Institute for Advanced Study στο Πρίνστον, Άγγελος Χανιώτης, είχε την ευκαιρία να μας συναρπάσει άλλη μία φορά στην ομιλία του με θέμα «Λύττος: μια κρητική πόλη στη ρωμαϊκή οικουμένη», που διοργάνωσε στα Χανιά η Ιστορική, Λαογραφική και Αρχαιολογική Εταιρεία Κρήτης.
Η Λύκτος ή Λύττος, από τις σημαντικότερες αρχαίες κρητικές πόλεις, τοποθετείται στις βόρειες υπώρειες του όρους Δίκτη, στο πέρασμα από την Πεδιάδα στο Λασίθι, βορειοανατολικά του σύγχρονου οικισμού Ξιδάς. Ο Α. Χανιώτης συνδιευθύνει την εκεί ανασκαφή, που ξεκίνησε το 2021, ενώ έχει γράψει και επιμεληθεί πλήθος μελετών που αφορούν την επιγραφική, το συναίσθημα στην αρχαιότητα, καθώς και την ιστορία του πολιτισμού, της κοινωνίας και της οικονομίας του ελληνιστικού κόσμου και των ρωμαϊκών επαρχιών στην Ανατολή.
Αδράξαμε τη δυνατότητα να μιλήσουμε μαζί του και ζηλέψαμε το όραμα, το πάθος και την προσήλωσή του σε μια εργασία για την οποία αγωνίζεται με πολλές δυσκολίες να βρει τον δρόμο προς το φως.
Τι σας έφερε στην Λύττο;
To ενδιαφέρον μου παρακινήθηκε όταν, το 1986, η πρώτη επιγραφή που δημοσίευσα, έτυχε να είναι από την Λύττο. Οπότε διαπίστωσα ότι, παρότι σώζεται μεγάλος αριθμός επιγραφών, πρόκειται για μια πόλη που παρέμενε μη ανεσκαμμένη, με εξαίρεση μια ανασκαφή από τον Γιώργο Ρεθεμιωτάκη από το 1984 έως το 1986. Ωστόσο, από τη γενικότερη ενασχόλησή μου με την Κρήτη ήταν φανερή η σημασία της Λύττου κατά την ελληνιστική και τη μεταγενέστερη περίοδο του νησιού. Tο ενδιαφέρον μου για την πόλη σχετίζεται και με το ενδιαφέρον μου για το εμπόριο του κρητικού κρασιού, αφού η Λύττος ήταν από τους μεγαλύτερους εξαγωγείς κρασιού, όχι μόνο από την Κρήτη αλλά από όλη τη Μεσόγειο.
Πρόκειται συνεπώς για μια σημαντική πόλη, παρότι μέχρι στιγμής δεν αποτέλεσε «κουκκίδα» στον χάρτη των επισκέψεων αρχαιολογικού ενδιαφέροντος.
Για τη Λύττο είχαμε πληροφορίες από τις γραμματειακές, φιλολογικές πηγές κυρίως, όπου αναφέρεται ως Λύκτος. Για παράδειγμα, στη μυθολογία η Λύκτος είναι ο τόπος όπου γεννήθηκε ο Δίας. Στους ιστορικούς χρόνους, η Λύκτος ήταν μία από τις τρεις σημαντικότερες πόλεις της Κρήτης, μαζί με την Κνωσό και την Γόρτυνα. Η σημασία της υπογραμμίζεται και από ένα γεγονός που αφηγείται ο ιστορικός Πολύβιος: το 221 π.Χ. οι Κνώσιοι και οι Γορτύνιοι αποφάσισαν να ενώσουν όλη την Κρήτη υπό την ηγεμονία τους. Η μόνη πόλη που αρνήθηκε να γίνει μέλος αυτής της συμμαχίας, ήταν η Λύττος, με αποτέλεσμα να ξεκινήσει ο λεγόμενος Λύττιος πόλεμος. Η συμμαχία διαλύθηκε και η Λύττος κατάφερε να επιβιώσει αφού ξαναχτίστηκε μετά από καταστροφή που υπέστη από επίθεση των συμμάχων.
Παρότι λοιπόν είχαμε ενδείξεις από τα κείμενα ότι πρόκειται για σημαντική πόλη, η έλλειψη ανασκαφών δεν την είχε τοποθετήσει στον αρχαιολογικό χάρτη. Ωστόσο, είχε τη θέση της στον χάρτη της αρχαιολογίας της Κρήτης. Ο Άρθουρ Έβανς γνώριζε τη σημασία της Λύττου και είχε ζητήσει άδεια από τους Οθωμανούς για να κάνει ανασκαφές εκεί. Αλλά το γεγονός ότι ανάλαβε τις ανασκαφές της Κνωσού, τον οδήγησε να εστιάσει σε εκείνη την τοποθεσία. Ο Ντόρο Λέβι είχε πει ότι αν ο θεός του έδινε ακόμα είκοσι χρόνια να ζήσει, θα ήθελε να ανασκάψει την Λύττο.
Πραγματικά αισθάνομαι πολύ τυχερός που συνδιευθύνουμε με τον Αντώνη Κοτσώνα, από τη Νέα Υόρκη, σε συνεργασία με την Βάσω Συθιακάκη, έφορο Αρχαιοτήτων Ηρακλείου, αυτήν την ανασκαφή. Που έχουμε τη δυνατότητα να ξεκινήσουμε μια συστηματική δουλειά στη Λύττο, συνεχίζοντας το έργο που άρχισε ο Γιώργος Ρεθεμιωτάκης.
Ο θεός, αν υπήρχε, είναι αποδέκτης του αιτήματος για περισσότερο χρόνο, όμως τι άλλο πρέπει να εξασφαλίσει σήμερα ένας αρχαιολόγος –σίγουρα χρήματα– και από ποιες πηγές μπορεί να το αιτηθεί για να μπορέσει να κάνει το όνειρο μιας ανασκαφής πραγματικότητα;
Μια ανασκαφή αποτελεί μια πολύ μεγάλη αποστολή, που διαρκεί από τέσσερις έως οκτώ εβδομάδες τον χρόνο. Ένα από τα σημαντικά πράγματα που χρειάζεται να οργανώσει κάποιος εν όψει μιας ανασκαφικής αποστολής, δεν είναι τόσο πού θα σκάψει, αλλά πού θα κοιμηθούν και πού θα φάνε τα μέλη της αποστολής ή πού θα είναι οι αποθήκες όπου θα τοποθετούνται τα ευρήματα. Ως προς τις οικονομικές απαιτήσεις, η δική μας ανασκαφή, για παράδειγμα, κόστισε 127.000 ευρώ περίπου και απασχόλησε σαράντα άτομα επιστημονικό προσωπικό και δεκαπέντε εργάτες.
Είδα στην παρουσίαση ότι ένας από τους βασικούς χρηματοδότες αυτής της ανασκαφής είναι ο Δήμος Μινώα Πεδιάδας. Ποιος είναι ο ρόλος που μπορεί να παίξει η τοπική αυτοδιοίκηση στην υποστήριξη της αρχαιολογίας;
Πράγματι, ο Δήμος Μινώα Πεδιάδας συνέδραμε με ένα πολύ σημαντικό ποσό, γύρω στις 23.000 ευρώ, την ανασκαφή. Ωστόσο, οι ανάγκες δεν είναι μόνο χρηματικές. Υπάρχουν μια σειρά ενεργειών τις οποίες είτε για νομικούς είτε για άλλους λόγους δεν μπορούν να αναλάβουν οι ανασκαφείς. Για παράδειγμα, οι απαλλοτριώσεις ή η προσβασιμότητα του προς ανασκαφή χώρου ή η εξασφάλιση αποθηκευτικού χώρου. Σε αυτόν τον τελευταίο τομέα, η Κοινότητα της Λύττου μας συνέδραμε παραχωρώντας μας το παλιό σχολείο του χωριού Ξιδά.
Επίσης μπορούν να συνδράμουν το έργο των ανασκαφών και σωματεία. Συγκεκριμένα, έχει δημιουργηθεί στη Λύττο, ειδικά για την προώθηση του αρχαιολογικού προγράμματος, το Σωματείο «Φίλοι Αρχαίας Λύκτου», με το οποίο δημιουργήσαμε από κοινού έναν τόμο, που χορηγείται δωρεάν είτε σε ηλεκτρονική είτε σε τυπωμένη μορφή, στον οποίο έχουμε συγκεντρώσει μελέτες, ώστε να αποκτήσει ο κόσμος γνώση και συνείδηση για την ιστορική σημασία της περιοχής, από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι το 1944. Όσο μεγαλώνει η συνείδηση μιας ανασκαφής στον κόσμο, μεγαλώνει και η δυνατότητα να προσεγγίσει κάποιος περισσότερους χορηγούς.
Με λίγα λόγια, η ανασκαφή κρατά τέσσερις με οκτώ εβδομάδες. Όλο τον υπόλοιπο χρόνο αναζητούμε τους τρόπους για να καλύψουμε όλες τις τεχνικές και υλικές προϋποθέσεις μιας ανασκαφής.
Ένα από τα ειδικά ενδιαφέροντά σας αποτελεί και το εμπόριο οίνου στην αρχαιότητα. Ποια ήταν η θέση της Κρήτης ως οινοπαραγωγού περιοχής, δεδομένου ότι σήμερα η οινοποιία στην Κρήτη γνωρίζει άνθηση, μετά από μια περίοδο που οινοποιητικά δεν είχε σημαντική παραγωγή;
Ένας από τους αμφορείς που έχoυν βρεθεί στην Πομπηΐα έχει επάνω επιγραφή «VINUM CRETICUM EXCELLENS». Έχουμε επίσης πληροφορίες για ένα γλυκό κρασί, το πάσσον, που πρέπει να ήταν εξαιρετικά δημοφιλές. Ακόμα για τον σταφυλίτη οίνο, μάλλον κάτι σαν το eiswein (δημοφιλές στη Γερμανία), που παράγεται από σταφύλια που τα άφηναν να παγώσουν πάνω στο αμπέλι. Επίσης για αλκοολούχα ποτά που πρέπει να ήταν κάτι σαν τη σημερινή ρακή, αφού παρασκευάζονταν από στράφυλα. Επιπλέον έχουμε πληροφορίες για διαφορετικούς τρόπους ανάμειξης του κρασιού, για παράδειγμα στην αρχαία Ελεύθερνα υπάρχει επιγραφή που λέει ότι αυτός ο οίνος είναι «αθάλασσος», δεν είναι δηλαδή αναμεμειγμένος με νερό από τη θάλασσα. Πλέον, με τη χρήση νέων μεθόδων στην ανάλυση των καταλοίπων σε αγγεία, μπορούμε να συγκεντρώσουμε ακόμα περισσότερες πληροφορίες για την οινοποιία στην αρχαία Κρήτη. Τέλος, αν κοιτάξει κάποιος τα έργα των αρχαίων γιατρών, όταν αναφέρουν κρασί, μιλούν για κρασί από την Κρήτη. Με δεδομένο ότι όταν ένας γιατρός αναφέρει κάτι σε μια συνταγή, αυτό είναι κάτι το οποίο ο ασθενής μπορεί να βρει εύκολα, καταλαβαίνουμε τη διάδοση του κρητικού κρασιού.