Αριστέα Παπαλεξάνδρου «Δρέποντας τα όστρακα των διθυράμβων τους. 1974-2000: Μνείες, κρίσεις κι επικρίσεις για την ποίηση των Ελληνίδων», τόμ. Α΄ & Β΄, εκδόσεις Ενύπνιο, 2023
Έχοντας επιλέξει ως τίτλο για τη δίτομη έκδοση της διδακτορικής της διατριβής έναν στίχο της ποιήτριας Σοφίας Κενταύρου-Οικονομίδου, «Δρέποντας τα όστρακα των διθυράμβων τους», η φιλόλογος και ποιήτρια Αριστέα Παπαλεξάνδρου παρουσιάζει ένα πραγματικά πολύτιμο για τη νεοελληνική φιλολογία και κριτική έργο.
Πρόκειται για μια περιήγηση στους βασικούς σταθμούς της κριτικής πρόσληψης και αποτίμησης του ποιητικού έργου των Ελληνίδων ποιητριών, αρχής γενομένης από το έτος 1974 (ακροθιγώς και νωρίτερα) μέχρι και το 2000, οπότε παρατηρείται η εμφάνιση μιας νέας γενιάς ποιητών και ποιητριών που βρίσκονται σήμερα στην ακμή της δημιουργικής τους δραστηριότητας.
Η μελέτη αυτή, όπως εύκολα μπορεί να αντιληφθεί το αναγνωστικό κοινό, δεν παρουσιάζει μονάχα φιλολογικό ενδιαφέρον, αλλά και κοινωνικό, στο μέτρο και στον βαθμό που αποκαλύπτει τον τρόπο με τον οποία τα διάφορα στερεότυπα προσδιόρισαν τον «χώρο» που προσφέρθηκε για την παρουσίαση και αξιολόγηση του έργου των γυναικών ποιητριών μέσα στο διάστημα μιας εικοσιπενταετίας – της πιο πλούσιας και παραγωγικής, ίσως, εικοσιπενταετίας του 20ού αιώνα.
Δεν χρειάζεται ιδιαίτερη κατάρτιση για να συμπεράνει κανείς ότι η έρευνα που πραγματοποιήθηκε ήταν περισσότερο από πλήρης, μεθοδική και συστηματική. Η συγγραφέας κινήθηκε προς κάθε κατεύθυνση –ιστορίες νεοελληνικής λογοτεχνίας, ανθολογίες ποίησης, μονογραφίες, κριτικά μελετήματα, περιοδικά και εφημερίδες– για να μπορέσει, έτσι, να έχει τη μεγαλύτερη δυνατή εποπτεία του πεδίου της, προσφέροντας παράλληλα ένα πανόραμα της λογοτεχνικής ζωής στην Ελλάδα του τέλους του προηγούμενου αιώνα. Αυτό σημαίνει ότι τα εξαγόμενα συμπεράσματα μπορούν να αποτελέσουν όχι μόνο το επιστέγασμα της παρούσας μελέτης, αλλά και το θεμέλιο για μια σειρά άλλων μελετών που μπορεί να ακολουθήσουν και να εξετάσουν βαθύτερα κάποιες από τις επιμέρους πτυχές που θίγονται εδώ.
Σε κάθε περίπτωση, εκείνο που αξίζει να συγκρατήσει κανείς είναι ότι η παρατηρούμενη διεύρυνση του ενδιαφέροντος για την ποίηση που είναι γραμμένη από γυναίκες και η εστίαση σε συγκεκριμένες φωνές πραγματοποιήθηκε σταδιακά και μάλλον διστακτικά και επιφυλακτικά. Καταλυτική ήταν, όπως φαίνεται, η συμβολή του μοντερνισμού που έθεσε στο κέντρο του ορίζοντα της πρόσληψης τη μορφή και πολύ λιγότερο το περιεχόμενο, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο για μια πιο «ουδέτερη» προσέγγιση της ποίησης. Επομένως. και για μια απαγκίστρωσή της από ιδεοληψίες σχετικά με το πρόσωπο του/της δημιουργού.
Αυτή ακριβώς η στροφή της προσοχής σε ζητήματα ποιητικής και όχι στις θεματικές των ποιητών είναι που δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την, αν όχι δυναμική, τουλάχιστον όμως αισθητή, είσοδο της ποίησης των γυναικών στο πεδίο ενδιαφέροντος των κριτικών, των μελετητών, των φιλολόγων. Και ήταν αυτοί οι τελευταίοι που, ακόμα κι όταν διατύπωσαν τις επιφυλάξεις ή την αποδοκιμασία τους, συνετέλεσαν αποφασιστικά στην αλλαγή του «κλίματος» που ήθελε τη γραμμένη από γυναίκες ποίηση «δεμένη» σε προκαταλήψεις και απόψεις από χρόνια διαμορφωμένες – γι’ αυτό και τόσο ισχυρές.
Με την έκδοση, λοιπόν, αυτή ανοίγει πρωτίστως ο δρόμος για τη θεώρηση του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί η κριτική, η οποία δεσμεύεται και υπόκειται σε πιέσεις που είναι τόσο πιο έντονες όσο πιο υπόγειες ή αδιόρατες είναι οι δυνάμεις που τις ασκούν. Το σημαντικό, όμως, είναι ότι ανοίγει ο δρόμος και για την επανεκτίμηση ορισμένων γυναικείων φωνών που πέρασαν λίγο πολύ απαρατήρητες στην εποχή τους, που καλύφθηκαν και χάθηκαν κάτω από τη σκιά ορισμένων από τις πιο γνωστές και χαρακτηριστικές ανδρικές φωνές. Που παρασύρθηκαν στο περιθώριο του ποιητικού γίγνεσθαι και, εν τέλει, στη λήθη. Αυτή τη λήθη έρχεται για να αναιρέσει –στο μέτρο που της επιτρέπει η φύση μιας τέτοιας εργασίας– η Παπαλεξάνδρου, διαμορφώνοντας τις προϋποθέσεις για μια αναθεώρηση των όρων της αισθητικής και κριτικής αποτίμησης, αλλά και για μια ενατένιση της λογοτεχνικής ζωής ως ενός πεδίου επαναφοράς του μελετητή για την αποκατάσταση της αλήθειας.