Στις 22 Σεπτεμβρίου έφυγε ο πάντα δημιουργικός και δυναμικός μαρξιστής στοχαστής Fredric Jameson, του οποίου η απώλεια σημαδεύει τόσο τον κόσμο της κριτικής θεωρίας, όσο και τον κόσμο της μελέτης της λογοτεχνίας και της αριστερής διανόησης ευρύτερα. Γνωστός για την καινοτόμα σκέψη του και τη συνεισφορά του στη μαρξιστική σκέψη, ο Jameson άφησε ανεξίτηλο το στίγμα του αναλύοντας ένα ευρύ φάσμα έργων σε ένα εξίσου διευρυμένο φάσμα επιστημονικών πεδίων, από την κριτική της λογοτεχνίας και την αρχιτεκτονική, μέχρι τη μουσική και τον κινηματογράφο. Το όνομά του έχει κυρίως συνδεθεί με δύο σημαντικά επιτεύγματα: την εισαγωγή του δυτικού μαρξισμού στην αμερικανική ακαδημία και την αναλυτική του προσέγγιση στον μεταμοντερνισμό. Το έργο του, όμως, άγγιξε πολλά περισσότερα θέματα και άνοιξε πολλούς περισσότερους δρόμους απ’ ό,τι μαρτυρούν αυτές οι δύο ιδιαίτερες καινοτομίες. Ο θάνατός του σε ηλικία 90 ετών αφήνει πίσω του ένα τεράστιο έργο, αλλά και ένα τεράστιο κενό, το οποίο δύσκολα θα μπορέσει να καλυφθεί.
Ένα μονοπάτι διαρκούς καινοτομίας
Γεννήθηκε το 1934 στο Κλίβελαντ του Οχάιο. Σπούδασε αγγλική φιλολογία στο Haverford College, από το οποίο αποφοίτησε το 1954. Στη συνέχεια σπούδασε στη Γαλλία και επέστρεψε στις ΗΠΑ για να ολοκληρώσει το διδακτορικό του στη λογοτεχνία στο Yale το 1959, με διατριβή πάνω στον γάλλο φιλόσοφο Jean-Paul Sartre. Έκτοτε, δίδαξε σε πολλά πανεπιστήμια, αλλά κυρίως στο Duke της Καλιφόρνια, στο τμήμα συγκριτικής λογοτεχνίας, το οποίο περιέγραφε πάντα ως το πνευματικό του σπίτι. Η επιρροή του Sartre στη σκέψη του Jameson υπήρξε καταλυτική, σχηματίζοντας κατά κάποιον τρόπο την αντίληψή του για τον μαρξισμό, αλλά και θέτοντας τα θεμέλια των αντικειμένων με τα οποία θα καταπιανόταν κατά την υπόλοιπη ζωή του. Ο Jameson αντιλαμβανόταν τον μαρξισμό ως τη μοναδική κριτική προσέγγιση που μπορεί πραγματικά να ερμηνεύσει την ανθρώπινη εμπειρία ως ιστορικό φαινόμενο, αλλά και να κατανοήσει τον καπιταλισμό (και τις αντανακλάσεις του στο πολιτισμικό πεδίο) στην ολότητά του. Ακολουθώντας τον Sartre, ο Jameson χαρακτήριζε τον μαρξισμό ως τον «αξεπέραστο ορίζοντα» της σκέψης μας. Δεν συμμεριζόταν την ευκολία με την οποία οι περισσότεροι άλλοι μαρξιστές συνάδελφοί του απέρριπταν άλλες μεθόδους και προσεγγίσεις (όπως π.χ την αποδόμηση, ή τις ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις της τέχνης), βρίσκοντας συχνά χρήσιμα εργαλεία σε μεθοδολογικές παραδόσεις οι οποίες θεωρούνταν ξένες ή και εχθρικές απέναντι στον μαρξισμό. Αντιθέτως, υποστήριζε ότι ο μαρξισμός έχει τη δυνατότητα να ενσωματώσει τις άλλες θεωρητικές πρακτικές και μεθόδους σε ό,τι αφορά την ανάλυση γλωσσικών, ψυχολογικών, ηθικών ή ιστορικών πτυχών της ύπαρξής μας, συνθέτοντάς τις στο τέλος σε μια ανάγνωση της ολότητας. Με άλλα λόγια, στην κατανόηση της ατομικής και συλλογικής μας υποκειμενικότητας ως μέρος ενός ευρύτερου κοινωνικού, πολιτικού και ιστορικού συστήματος –του καπιταλιστικού μοντέλου παραγωγής.
Στο βιβλίο του The Political Unconscious (1981), ο Jameson ανέλυσε την ιστορία των μορφών αφήγησης μέσα από την εξέλιξη του καπιταλισμού, υποστηρίζοντας ότι τα λογοτεχνικά είδη και οι αφηγηματικές δομές αντικατοπτρίζουν τις κυρίαρχες οικονομικές συνθήκες, όμως με τρόπους οι οποίοι δεν είναι διαυγείς και εύκολα αναγνωρίσιμοι. Έτσι, το ίδιο το βιβλίο, αποτέλεσε ένα είδος παρουσίασης της αναλυτικής μεθόδου του Jameson σε δράση. Η μελέτη του αυτή αποτέλεσε θεμέλιο λίθο για τη σύγχρονη μαρξιστική θεωρία της λογοτεχνίας, καθώς έδειξε πώς η τέχνη μπορεί τόσο να αποκαλύπτει, όσο και να υποκρύπτει τις καπιταλιστικές δομές από τις οποίες προκύπτει. Η εμβληματική ρήση με την οποία ανοίγει το Poltical Unconscious, «always historicize!» (πάντα να ιστορικοποιείς!), συμπυκνώνει ιδανικά το σύνολο του έργου του Jameson και τη μοναδική του αντίληψη για τον μαρξισμό.
Ο μεταμοντερνισμός ως εμβληματικό σημείο αναφοράς
Ενώ ο Jameson έγινε γνωστός για τη μοναδική του προσέγγιση στον μαρξισμό, ίσως το πιο γνωστό έργο του στο ευρύ κοινό είναι η κριτική του στον μεταμοντερνισμό. Στο βιβλίο του Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late Capitalism (1991)[1], ο Jameson παρουσίασε τον μεταμοντερνισμό ως την κυρίαρχη πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού. Κατά την άποψή του, η διάλυση των «μεγάλων αφηγημάτων» και η αποσπασματική φύση της κουλτούρας του μεταμοντερνισμού δεν ήταν παρά μια έκφραση της διαρκούς επικράτησης της πιο σύγχρονης μορφής του καπιταλισμού –αυτής που δέκα χρόνια αργότερα άρχισε να περιγράφεται ως νεοφιλελευθερισμός. Ο μεταμοντερνισμός, κατά τον Jameson, σηματοδοτεί την απώλεια της ιστορικής συνείδησης και την κυριαρχία ενός «αιώνιου παρόντος», στο οποίο τα πολιτισμικά προϊόντα γίνονται αντικείμενα εμπορίου, αποκομμένα από την ιστορία και το αρχικό νόημά τους.
Ωστόσο, σε αντίθεση με τους περισσότερους αριστερούς συνομιλητές του εκείνη την εποχή, ο Jameson δεν απέρριπτε τον μεταμοντερνισμό ως έναν απλό αντικατοπτρισμό του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, αλλά υποστήριζε ότι οφείλουμε να τον κατανοήσουμε εις βάθος, ιστορικοποιώντας τον. Κατά τον Jameson, μόνο μέσα από αυτή την κατανόηση, θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε και τον ίδιο τον ύστερο καπιταλισμό.
Μια ανεκτίμητη κληρονομιά
Ο θάνατος του Fredric Jameson αφήνει ένα τεράστιο κενό στον κόσμο της κριτικής θεωρίας. Για πάνω από τέσσερις δεκαετίες, και μέσα από πάνω από 30 βιβλία και εκατοντάδες άρθρα, όπως και μέσω του διδακτικού του έργου, ο Jameson προσέφερε νέα εργαλεία και προοπτικές για την κατανόηση της λογοτεχνίας, της κουλτούρας και του καπιταλισμού.
Στις 22 Σεπτεμβρίου, δεκάδες αριστερά blog και έντυπα, το facebook, αλλά και διάφορα άλλα μέσα κοινωνικής δικτύωσης πλημύρισαν από κείμενα/μαρτυρίες, με τα οποία πολυάριθμοι χρήστες αποχαιρετούσαν τον Frederic Jameson, περιγράφοντας την επιρροή που είχε στη ζωή τους μέσα από το έργο του, αλλά και αφηγούμενοι/ες προσωπικές ιστορίες της ζωής τους κατά τις οποίες συναντήθηκαν ή συνυπήρξαν με τον μεγάλο αμερικανό στοχαστή. Οι εκατοντάδες αυτές προσωπικές αφηγήσεις παρουσιάζουν όχι μόνο έναν άνθρωπο δυναμικής ευφυίας, τεράστιας καλλιέργειας και πολιτικής δέσμευσης, αλλά και έναν ταπεινό, καλοσυνάτο, γενναιόδωρο και γεμάτο χιούμορ άνθρωπο, ο οποίος κατέβαλε διαρκείς προσπάθειες να καλυτερέψει τις ζωές των άλλων γύρω του. Και είναι ακριβώς αυτή η ταύτιση της πολιτικής και ακαδημαϊκής προσωπικότητας του Jameson με την καθημερινή του ανθρώπινη προσωπικότητά του, που καθιστά το κενό της απουσίας του πολλαπλά δυσαναπλήρωτο. Το έργο του και η σκέψη του, όμως, παραμένει παρακαταθήκη για όλους/ες μας και είναι πάντα μια ζωντανή πηγή έμπνευσης για το πόσο μακριά μπορεί να φτάσει η σκέψη της Αριστεράς. Εάν κατά τα τελευταία χρόνια ο Jameson έγινε ξανά γνωστός από τη διάδοση της περιβόητης φράσης του ότι «μας είναι (πλέον) πιο εύκολο να φανταστούμε το τέλος του κόσμου από το τέλος του καπιταλισμού», τότε το ίδιο το έργο του μας άφησε δρόμους μέσω των οποίων να προσπαθήσουμε να ξεφύγουμε από αυτό το αδιέξοδο.
Σημείωση:
1. Στα ελληνικά ως: Το μεταμοντέρνο, ή, η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού (μετάφραση: Γιώργος Βάρσος), Νεφέλη, Αθήνα 1999