Γκέοργκ Λούκατς «Τόμας Μαν», μετάφραση - σχόλια - επιμέλεια: Μαρία Ηώς Δούκα, Νίκος Φούφας, εκδόσεις Ήτορ, 2024
Μια σημαντική πτυχή της λογοτεχνικής κριτικής του Λούκατς έρχεται να μας γνωρίσει αυτό το βιβλίο των εκδόσεων Ήτορ. Περιλαμβάνει τρία δοκίμια του Λούκατς για τον Τόμας Μαν («Αναζητώντας τον αστό», «Η τραγωδία της σύγχρονης τέχνης» και «Το παιγνιώδες και το υπόβαθρό του»), καθώς και τις διάσπαρτες στα έργα του αναφορές στον Μαν. Ενώ δύο από τα δοκίμια είχαν βγει χωριστά από τις εκδόσεις Έρασμος πριν αρκετές δεκαετίες, η συλλογή δίνει τη δυνατότητα στο αναγνωστικό κοινό να εξοικειωθεί με το σύνολο των γραπτών του Λούκατς για το θέμα, αποτελώντας μια ουσιαστική προσθήκη στην ελληνική βιβλιογραφία του. Σε αυτό συντελεί και η προσεγμένη μεταφραστική εργασία των Μαρίας-Ηούς Δούκα και Νίκου Φούφα.
Ο Τόμας Μαν υπήρξε ίσως ο πιο προσφιλής στον Λούκατς σύγχρονος αστός λογοτέχνης. Αυτό το περιστατικό δεν ήταν τυχαίο. Συνδέεται με το γεγονός ότι ο Μαν συνόψισε σε ένα υψηλότατο λογοτεχνικό επίπεδο τη μεταστροφή του παλιού αστικού ρεαλισμού σε ένα σοσιαλιστικό προσανατολισμό, η οποία μόνο μπορεί να τον καταστήσει ικανό να αναμετρηθεί με τα προβλήματά της εποχής μας.
Πραγματικά, όπως επιχειρηματολογεί ο Λούκατς στα δοκίμια της συλλογής και σε πλήθος άλλα, οι παλιοί μεγάλοι ρεαλιστές, όπως ο Μπαλζάκ, ο Σταντάλ, ο Τολστόι, κ.ά., διακρίνονταν για την επαρκή αναπαράστασή τους των αντιφάσεων στις οποίες έδινε γένεση η καπιταλιστική ανάπτυξη. Στον βαθμό όμως που οι αντιφάσεις αυτές δεν ήταν ακόμη τόσο ανεπτυγμένες, ώστε να θέτουν επί τάπητος το ζήτημα της μετάβασης σε ένα νέο, ανώτερο τύπο κοινωνικών σχέσεων, το ζήτημα του σοσιαλισμού, δεν έφταναν σε μια συνολική αμφισβήτηση της καπιταλιστικής κοινωνίας, παρά μόνο εμβρυακά και εν δυνάμει. Με την έλευση της ιμπεριαλιστικής εποχής αυτή η στάση δεν ήταν πλέον επαρκής. Ο παλιός ρεαλισμός δεν ήταν έτσι δυνατό να συνεχιστεί αυτούσιος· για να μην τελματωθεί έπρεπε να ανυψωθεί από το δυνάμει στο ενεργεία, θέτοντας ανοικτά τα προβλήματα ιστορικής προοπτικής που δεν ήταν ακόμη ώριμα για τους ρεαλιστές του προηγούμενου σταδίου. Αυτή ακριβώς η μετάβαση βρήκε μια κλασική έκφραση στο έργο του Τόμας Μαν.
Τα αδιέξοδα του αστικού πολιτισμού
Ο Μαν έφτασε σε αυτή τη νέα στάση μέσα από τη συνειδητοποίηση των αξεπέραστων αδιεξόδων του αστικού πολιτισμού. Ο Λούκατς παρακολουθεί την αποτύπωσή της στα πιο σημαντικά μυθιστορήματά του, εστιάζοντας στους Μπούντενμπροκ και τον Δρα Φάουστους. Αν στους Μπούντενμπροκ βλέπουμε κυρίως τις πρακτικές οριοθετήσεις των αστών απέναντι στις νέες οικονομικές πραγματικότητες της ιμπεριαλιστικής εποχής, ο Δρ Φάουστους προσωποποιεί τη φυγή της αστικής διανόησης που, αν και απεχθάνεται τη βαρβαρότητα, παγιδευμένη μέσα στα ασφυκτικά όρια του κόσμου της δεν βρίσκει καμιά θετική διέξοδο από αυτή.
Σε αντίθεση με τον Φάουστ του Γκέτε, ο οποίος έστω και την τελευταία στιγμή απελευθερώνεται από την αποπνικτική λαβή του Μεφιστοφελή, ο Άντριαν Λέβερκυν, ο σύγχρονος Φάουστ, θα παραμείνει ως το τέλος δέσμιος του ιμπρεσάριού του, φορέα της καπιταλιστικής εκπόρνευσης της τέχνης. Βυθιζόμενος διαρκώς στον πεσιμισμό και την απόγνωση, θα διακηρύξει την ανάγκη να ανακληθεί η Ενάτη Συμφωνία, γιατί «αυτό που αποκαλούμε το ανθρώπινο, μολονότι είναι καλό και ευγενές» καταλήγει σε μια ματαιότητα. Και μόνο σε μια τελευταία φωτεινή στιγμή πριν την παράνοια θα συναισθανθεί την κενότητα αυτής της μηδενιστικής στάσης, που αντί να φροντίζει μεριμνητικά για τη ζωή ξεσπά «σε μια διαβολική μέθη» (σελ. 79-80).
Ακριβώς η αναγνώριση του αδιεξόδου της πορείας του Λέβερκυν, μιας πορείας την οποία ακολούθησε μεγάλο μέρος της διανόησης στο φόντο του ανερχόμενου ναζισμού στη Γερμανία, ώθησε τον Τόμας Μαν σε μια γνήσια ριζοσπαστικοποίηση και τελικά στην αποδοχή του σοσιαλισμού.
Ανταπόδοση της θερμής αποδοχής
Ο Μαν από τη μεριά του ανταπέδωσε τη θερμή αποδοχή του από τον Λούκατς, όχι μόνο με ρητές αναφορές, αλλά και απαθανατίζοντάς τον στη μορφή του Νάφτα στο Μαγικό Βουνό. Ο Νάφτα, ένας μορφωμένος ιησουίτης που προσχωρεί στον κομμουνισμό, ενσαρκώνει τη συνέπεια στις αρχές που διέκρινε τον Λούκατς, αλλά και την απόσπαση της διανόησης από τη ζωή (εκφρασμένη στο γεγονός ότι η δράση λαμβάνει χώρα σε ένα σανατόριο όπου φτάνει μόνο η ηχώ του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, αλλά όχι ο ίδιος ο πόλεμος). Είναι όμως ενδεικτικό της δυσμορφίας των καιρών μας ότι ο Λούκατς αρνήθηκε για καιρό να αναγνωρίσει στοιχεία του εαυτού του στον Νάφτα. Μόνο στην τελευταία συνέντευξή του στον Ίστβαν Έρσι θα προβεί σε αυτή την αναγνώριση και θα αναφερθεί στο μεσσιανικό πνεύμα που διέκρινε τότε τον ίδιο και μια μεγάλη μερίδα της ριζοσπαστικής διανόησης.
Παρ’ όλα αυτά, μέσα από την ανατομία των αντιφάσεων του αστικού νου από τον Τόμας Μαν, ο Λούκατς δεν παύει να ανιχνεύει και να θέτει ενώπιόν μας, σε όλο τους το εύρος, τα στρεβλά βιωμένα μεγάλα ιστορικά προβλήματα της εποχής μας που βρίσκονται στη βάση τους. Ο ίδιος συνοψίζει ως εξής τη διανοητική διαδρομή του Τόμας Μαν από τον παλιό αστικό πατριωτισμό, στις μέρες μας συχνά ένα φύλλο συκής για τον ιμπεριαλισμό, στον γνήσιο δημοκρατισμό-αντιφασισμό και τελικά στο σοσιαλισμό:
«Ομολογουμένως ο Τόμας Μαν ήταν ένας αστός συγγραφέας που αναγνώριζε από την αρχή τα προβλήματα που αντιμετώπιζε η αστική τάξη της εποχής του. Ο νεαρός Τόμας Μαν, ωστόσο, ήταν σε θέση να αντιτάξει στην έλλειψη κουλτούρας και την απανθρωπιά του καπιταλισμού μόνο την κουλτούρα και τον ανθρωπισμό του πρώην αστικού-πατριωτικού παρελθόντος… Επομένως εκείνη την εποχή μπορούσε να ασκήσει κριτική στο καπιταλιστικό σύστημα μόνο από τη σκοπιά του ρομαντικού αντικαπιταλισμού. Αυτή η κριτική δεν είχε αναγκαστικά προοπτική. Επομένως δεν είναι κάτι παράξενο που το ρεύμα του πρώτου παγκόσμιου πολέμου παρέσυρε και τον Τόμας Μαν μαζί του…
Οι αντιφάσεις της αστικής κοινωνίας
Αλλά αυτή η παρέκκλιση δεν κράτησε πολύ. Η κατάρρευση της Γερμανίας των Χοεντσόλερν και ο σχηματισμός της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης είχαν ήδη τοποθετήσει τον Τόμας Μαν στις τάξεις των μαχητών της δημοκρατικής ανάπτυξης. Ήταν ένας από τους πρώτους συγγραφείς που αναγνώρισαν τον κίνδυνο της ανερχόμενης αντίδρασης ενός νέου τύπου, του φασισμού, και ανέλαβε θαρραλέα τη μάχη εναντίον της με τα υψηλότερα λογοτεχνικά μέσα… [Αντιλήφθηκε ότι] είναι μάταιη η προσπάθεια –όσο ειλικρινής και αν είναι– να απορρίψουμε απλώς τη φασιστική απανθρωπιά: το απλό “όχι” είναι από μόνο του ανίσχυρο και εκ των προτέρων καταδικασμένο σε αποτυχία… Όσον αφορά τη λογοτεχνία, αυτό σημαίνει ότι χωρίς θετική προοπτική δεν υπάρχει αποτελεσματική ρεαλιστική λογοτεχνία.
Η κατανόηση της κοινωνικής ζωής, η ενεργός συμμετοχή στους κοινωνικούς αγώνες οδήγησαν τον Τόμας Μαν να δει αυτή την προοπτική στον σοσιαλισμό. Όχι σαν να ήταν ποτέ σοσιαλιστής. Ο Τόμας Μαν ήταν αστός και παρέμεινε αστός. Όντας όμως μεγάλος άνθρωπος και μεγάλος συγγραφέας, του έγινε σαφές ότι οι αντιφάσεις της αστικής κοινωνίας θα μπορούσαν να λυθούν μόνο μέσω του σοσιαλισμού· ότι μόνο ο σοσιαλισμός μπορεί να αποτρέψει τη βύθιση της ανθρωπότητας στη βαρβαρότητα» (σελ. 217-218).
Διλήμματα διαχρονικά σε όλη την ιμπεριαλιστική εποχή, από τη συνειδητοποίηση των οποίων προσπαθεί επίμονα να αποτρέψει η κυρίαρχη ιδεολογία, αν και μπαίνουν όχι λιγότερο επιτακτικά στις μέρες μας. Στη διαυγή τοποθέτησή τους ο Λούκατς βρήκε έναν ειλικρινή και γόνιμο σύμμαχο στην αντίπερα όχθη στο πρόσωπο του Τόμας Μαν. Και είναι γι’ αυτούς τους λόγους που αποκαλεί τον Τόμας Μαν τελευταίο μεγάλο εκπρόσωπο του κριτικού ρεαλισμού.