Κάρμεν Μαρία Ματσάδο «Το σώμα της και άλλες εκδηλώσεις», μετάφραση: Translatress, εκδόσεις Αντίποδες, 2024
Την Κάρμεν Μαρία Ματσάδο την γνωρίσαμε στα ελληνικά με το δεύτερο βιβλίο της, το μυθιστόρημα «Στο σπίτι των ονείρων». Ένα φιλόδοξο λογοτεχνικό εγχείρημα που υπηρετεί έναν διπλό σκοπό: αφενός να προσεγγίσει μέσα από το προσωπικό βίωμα ένα θέμα που –όχι μόνο λογοτεχνικά– καλύπτεται από «αρχειακή σιωπή» (την έμφυλη βία και την κακοποίηση εντός μια ομόφυλης σχέσης μεταξύ γυναικών) και αφετέρου μέσω του ίδιου αυτού αποσιωπημένου θέματος να επιδράμει στη λογοτεχνική γραφή, καθώς υποβάλλει το βιωματικό υλικό της σε πλείστες όσες υφολογικές και ειδολογικές μεταμορφώσεις.
Πρόσφατα, κυκλοφόρησε, και πάλι από τις εκδόσεις Αντίποδες, το πρώτο της βιβλίο, η συλλογή διηγημάτων «Το σώμα της και άλλες εκδηλώσεις», η οποία ήταν και αυτή που εκτόξευσε κυριολεκτικά τη φήμη της συγγραφέα το 2017, χαρίζοντάς της αρκετά βραβεία και υποψηφιότητες, ενώ αναγνωρίστηκε από τους New York Times «ως ένα από τα 15 αξιοσημείωτα βιβλία γυναικών που καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο διαβάζουμε και γράφουμε τη λογοτεχνία του 21ου αιώνα». Τέλος, η συλλογή φαίνεται να βρίσκει τον δρόμο της και για τη μικρή οθόνη, σε μια εκδοχή κουήρ φεμινιστικού Black Mirror, όπως προαναγγέλλεται.
Αμερικανίδα κουβανικής καταγωγής, η Ματσάδο σπούδασε δημιουργική γραφή στο Πανεπιστήμιο της Άιοβα, το παλαιότερο και πλέον έγκριτο σχετικό τμήμα στις ΗΠΑ, και με έναν δικό της ιδιαίτερο τρόπο, και στα δύο βιβλία της θεματοποιεί ακριβώς αυτήν τη διαδικασία διδασκαλίας της λογοτεχνικής γραφής και τις πρακτικές της.
Η Ματσάδο μιλά για ιστορίες και για γυναίκες που λένε ιστορίες, ενίοτε μας δίνει συμβουλές για το πώς να διαβάσουμε τις ιστορίες της, αντλεί από τη λαϊκή παράδοση, την ποπ κουλτούρα, τον κινηματογράφο ή τις τηλεοπτικές σειρές αλλά και από λόγιες παραδόσεις της δυτικής λογοτεχνίας, κι αυτό είναι ένα στοιχείο εμφανές στη συλλογή διηγημάτων της, προαναγγέλλοντας μάλιστα την προγραμματική μορφή που θα έπαιρνε στο Σπίτι των ονείρων.
Πραγματικότητα ιδωμένη ως λογοτεχνία του φανταστικού
Το σώμα της και άλλες εκδηλώσεις, χάρη σε μια σύμπτωση, κυκλοφόρησε δύο μόλις μέρες πριν στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού ξεσπάσει το σκάνδαλο του #metoo και του Χάρβεϊ Γουάινστιν, κερδίζοντας έτσι μια γρήγορη θερμή υποδοχή, αφού το θέμα των διηγημάτων της δεν είναι άλλο παρά οι πολλαπλές μορφές της βίας που υφίστανται οι γυναίκες. Βία άλλοτε ακραία κι άλλοτε καθημερινή, μοιραία ή επανορθώσιμη, εκούσια ή ακούσια, προερχόμενη από ερωτικούς συντρόφους ή αγνώστους, από τον ενδημικό μισογυνισμό, τον σεξισμό και τις άτεγκτες κοινωνικές επιταγές. Δημιουργεί όμως ένα σύμπαν όπου διαρκώς το ρεαλιστικό και βιωματικό υπόβαθρο των αφηγήσεών της υπονομεύεται από ονειρικές αποχρώσεις και στοιχεία απόκοσμου, ενώ υφολογικά περνά με άνεση από το γοτθικό ρομάντζο στη λογοτεχνία του φανταστικού ή του horror, στις ιστορίες φαντασμάτων ή στην αστυνομική πλοκή.
Θα μπορούσε να πει κανείς, παραφράζοντας τη γνωστή φράση για τον καπιταλισμό, που αποδίδεται στον Φρέντρικ Τζέιμσον, ότι μπορούμε ευκολότερα να φανταστούμε το τέλος του κόσμου παρά το τέλος της πατριαρχίας. Και όπως η φράση του Τζέιμσον οδήγησε τον Μαρκ Φίσερ να εισαγάγει την έννοια του καπιταλιστικού ρεαλισμού και να μελετήσει, από αυτή την οπτική, στη λογοτεχνία, τη μουσική ή το σινεμά τη λειτουργία του αλλόκοτου και του απόκοσμου, με έναν παρόμοιο τρόπο η Ματσάδο ομολογεί ότι ο ρεαλισμός δεν της φαίνεται το κατάλληλο είδος για να μιλήσει για τη βία που υφίστανται οι γυναίκες. Μπολιάζοντας τις αφηγήσεις της με στοιχεία από τη λογοτεχνία του φανταστικού, καταφέρνει να ξεφύγει από μια εύκολη απόρριψη των ιστοριών της ως κοινότοπων αφηγήσεων για την έμφυλη βία, την ίδια στιγμή που οι απόκοσμες και ελαφρώς σουρεαλιστικές μεταμορφώσεις καθημερινών ιστοριών ταρακουνούν κάπως τα θεμέλια της πατριαρχίας και του μισογυνισμού.
Ανατινάζει την αφήγηση, απογυμνώνοντας στερεότυπα
Ενδεικτικά, μια συμβατική ιστορία «έρωτα και γάμου» μπολιάζεται με παραμύθια, λαϊκούς και αστικούς θρύλους και γίνεται γοτθικό ρομάντζο στο εναρκτήριο διήγημα της συλλογής, και η επιθυμία του συζύγου να αποκαλύψει κάθε μυστικό της γυναίκας του έχει αναπόφευκτα μοιραία κατάληξη. Οι κοινωνικές επιταγές που οι γυναίκες καλούνται διαρκώς να επιτελούν προκαλούν την «εξαΰλωσή» τους στο συγκλονιστικό «Οι αληθινές γυναίκες έχουν σώματα», ενώ μια επέμβαση σμίκρυνσης στομάχου για την αντιμετώπιση της παχυσαρκίας δημιουργεί από ό,τι αφαιρέθηκε ένα τέρας που συνοδεύει την αφηγήτρια μέχρι το τέλος της ζωής της στις «Οκτώ μπουκιές». Με πιο ρεαλιστική αφήγηση, το τελευταίο διήγημα της συλλογής («Ανυπόφορη στα πάρτι») περιγράφει την οδυνηρή προσπάθεια της αφηγήτριας να συνέλθει από μια σεξουαλική επίθεση, όλα όμως αποκτούν άλλη διάσταση όταν αρχίζει να «ακούει» τις σκέψεις των πρωταγωνιστών στις πορνοταινίες που παρακολουθεί γι’ αυτόν το σκοπό. Το πιο αυτοβιογραφικό «Η ένοικος» εντάσσει τη δημιουργική αγωνία της συγγραφέα και την επεξεργασία των παιδικών τραυμάτων της στο είδος της ιστορίας φαντασμάτων. Ενώ, στο πιο δεξιοτεχνικό και εκθαμβωτικά πρωτότυπο διήγημα της συλλογής («Ιδιαζόντως ειδεχθή»), η Ματσάδο ακολουθεί την εξέλιξη των δώδεκα σεζόν της τηλεοπτικής σειράς «Νόμος και Τάξη: Μονάδα ειδικών θυμάτων», χρησιμοποιεί τους τίτλους των επεισοδίων τους και ανατινάζει την αφήγηση με περιλήψεις κάθε επεισοδίου, απογυμνώνοντας τη συνθήκη που θέλει το τηλεοπτικό κοινό να καταναλώνει βουλιμικά ιστορίες σεξουαλικών εγκλημάτων και ακραίας βίας κατά γυναικών. Τα φαντάσματα των δολοφονημένων κοριτσιών δεν στοιχειώνουν μόνο την ντετέκτιβ Μπένσον αλλά και εμάς που διαβάζουμε την ιστορία τους.
Κλονίζοντας τις βεβαιότητές μας
Η γραφή της Ματσάδο συγκλονίζεται από τη βία αλλά και από την επιθυμία, μια επιθυμία κουήρ και ως επί το πλείστον ομοφυλοφιλική, διαθέτει μια απτή, σάρκινη υλικότητα και προσεγγίζει το γυναικείο σώμα με τρόπο τολμηρό ανατέμνοντας τις δυνάμεις του σεξ, του πόνου και της εξουσίας που ασκούνται πάνω του. Ο τρόπος με τον οποίο οικειοποιείται και μεταπλάθει στοιχεία από στερεοτυπικά σεξιστικά είδη (το φολκλόρ, τη λογοτεχνία του φανταστικού ή του τρόμου, τις αστυνομικές σειρές) της επιτρέπει να τα αναποδογυρίσει και να τα οικειοποιηθεί αποκαλύπτοντάς τα και κλονίζοντας τις βεβαιότητές μας. Με έναν παράξενο τρόπο, μου θύμισε μία από τις ωραιότερες τηλεοπτικές σειρές που παρακολούθησα τα τελευταία χρόνια, το «Lovecraft’s Country», ένα φεμινιστικό και αντιρατσιστικό αναποδογύρισμα του «λοβκραφτικού» σύμπαντος ή τις «Ιστορίες καλοσύνης» του Γιώργου Λάνθιμου.
Τη συλλογική μετάφραση των translatress τη διαπερνά το πάθος των πέντε μεταφραστριών και η βαθιά σύνδεσή τους με τον λόγο της Ματσάδο. Κάθε αντίρρηση για τη μετάφραση του τίτλου εξουδετερώνεται από την αδυναμία να σκεφτεί καμιά κάτι πιο κοντά στην πολυσημία και τη δύναμη του πρωτοτύπου.