Ιστορικά, σε περιόδους έντονων κοινωνικοπολιτικών αλλαγών, ο ρόλος της μουσικής παραγωγής ήταν συνυφασμένος με τις δράσεις πολιτικών και κοινωνικών κινημάτων που έρχονταν σε αντίθεση με συντηρητικές πολιτικές στρατηγικές, αποτελώντας σύμβολα αντίστασης και σημεία πολιτιστικής αναφοράς. Κοινή αιτία σύνθεσης και αναπαραγωγής τέτοιων τραγουδιών είναι οι έντονες συνθήκες κοινωνικής αναταραχής, όπου η μουσική χρησιμοποιείται ως μέσο έκφρασης της ευρύτερης δυσαρέσκειας. Ωστόσο, εδώ οφείλουμε να επισημάνουμε ότι η αναπαραγωγή τραγουδιών διαμαρτυρίας δεν περιορίζεται μόνο στον ρόλο του κομιστή μετάδοσης πολιτικών μηνυμάτων μέσω διαφόρων μουσικών ειδών, αλλά, κυρίως, αφορά την ανάπτυξη δεσμών αλληλεγγύης και τη δημιουργία πολιτικών κοινοτήτων, έτσι όπως αυτές ζυμώνονται και δομούνται κατά τη διαδικασία της κοινής μουσικής ακρόασης.
Η δεκαετία 2009-2019 υπήρξε γνωστή στην Ελλάδα ως η «δεκαετία της κρίσης», με έντονες οικονομικές, πολιτικές και πολιτισμικές προεκτάσεις. Το ερώτημα που μας απασχολεί εδώ είναι αν υπήρξε η αναμενόμενη απήχηση του τραγουδιού διαμαρτυρίας εκείνη την περίοδο. Εκ πρώτης όψεως, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε πως δεν παρατηρήθηκε ένα ενιαίο μουσικό «κίνημα», όπως π.χ. στην πρώτη περίοδο της Μεταπολίτευσης. Δεν υπήρξαν συνθέτες που να ξεχώρισαν ή, καλύτερα, να θεωρηθεί πως αντιπροσώπευσαν συνθετικά και μουσικά τη συγκεκριμένη περίοδο. Ούτε υπήρξαν μαζικές συναυλίες που να γέμιζαν γήπεδα. Η μη μαζική απήχηση των τραγουδιών διαμαρτυρίας αυτής της περιόδου ενδεχομένως να συνδέεται με το «πολυθεματικό» κίνημα, το οποίο στερείται μιας συμπαγούς και ενιαίας ταξικής πολιτικής ταυτότητας, γεγονός που δεν ίσχυε στο παρελθόν. Τα συγκεκριμένα πολιτικά αιτήματα κατά την περίοδο του Εμφυλίου και της Επταετίας, προσανατολισμένα προς μια κοινή επιδίωξη, διαφοροποιούνται από τον χαρακτήρα των μετέπειτα κινηματικών μορφών. Η διασπορά των πολιτικών αιτημάτων των σύγχρονων κινηματικών δράσεων αποτυπώνεται και στην αντίστοιχη κατάτμηση της δημοφιλούς μουσικής σε επιμέρους είδη, όπως είναι η φεμινιστική μουσική, η queer μουσική, η world music, η τραπ, κ.ο.κ. Εξίσου σημαντικός είναι ο ρόλος των ψηφιακών μέσων σήμερα τα οποία έχουν μεταβάλει τον τρόπο της μουσικής παραγωγής και ακρόασης.
Γνήσια μουσική αντικουλτούρα
Σε καμία περίπτωση δεν αρνούμαστε την ύπαρξη τραγουδιών διαμαρτυρίας κατά την περίοδο της κρίσης ή και νωρίτερα, καθώς πλήθος μουσικών που ασχολούνται με τη low bap, τη χιπ χοπ, τη ροκ, την πανκ σκηνή αλλά και άλλες συμμετέχουν ενεργά στο κίνημα. «Η πορεία των πραγμάτων, η συσσώρευση γεγονότων του κινήματος και η εμβάθυνση των πολιτικών προβληματισμών στην Ελλάδα διαμορφώνουν σιγά σιγά σε αρκετούς μουσικούς την τάση να έρθουν σε μεγαλύτερη επαφή με κινηματικές διεργασίες και γεγονότα», όπως αναφέρει ο Μιχάλης Παπαμακάριος στο βιβλίο του «Φυσάει κόντρα: Μουσική αντίσταση στους καιρούς της παγκοσμιοποίησης και του πολέμου». Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι οι συναυλίες αλληλεγγύης σε πολιτικούς κρατούμενους, σε αντιφασιστικά φεστιβάλ, σε στέκια και σε χώρους καταλήψεων, σε γειτονιές, πολιτιστικούς συλλόγους, πολιτικές οργανώσεις. Όλα αυτά είχαν ως αποτέλεσμα την ύπαρξη μιας γνήσιας μουσικής αντικουλτούρας, η οποία αντιμάχεται την ίδια την πολιτική μορφή της σύγχρονης κοινωνίας σχολιάζοντάς τη μέσω των στίχων, αλλά και του ενεργού ρόλου της στις κινητοποιήσεις. Αναγνωρίζει δηλαδή την πολιτική της υπόσταση μέσα στο μουσικό της έργο – κι αυτό διαπιστώνεται από τα γεγονότα του Δεκέμβρη του 2008.
Η δολοφονία του μαθητή Αλέξη Γρηγορόπουλου
Η δολοφονία του δεκαπεντάχρονου μαθητή Αλέξη Γρηγορόπουλου πυροδότησε μια μαζική αντίδραση, η οποία καταγράφηκε μουσικά και στιχουργικά. Κάτι ιδιαίτερα σημαντικό είναι πως σε πολλά τραγούδια γίνεται ένας παραλληλισμός της δολοφονίας του Γρηγορόπουλου με εκείνη του Καλτεζά. Η «Στρατοσφαιρική ανταρσία», ένα συγκρότημα το οποίο κινείται στον χώρο της ηλεκτρονικής και low bap μουσικής, γράφει το κομμάτι 38+9 χιλιοστά, το οποίο αποτελεί διασκευή του πανκ τραγουδιού 38 χιλιοστά του συγκροτήματος «Αδιέξοδο» που γράφτηκε το 1986 με αφορμή τη δολοφονία του Μ. Καλτεζά. Τα «Μεθυσμένα ξωτικά» είναι ένα συγκρότημα της ανεξάρτητης ροκ και χιπ χοπ σκηνής, το οποίο δραστηριοποιείται από τα πρώτα βήματα της μουσικής του πορείας στο σύγχρονο τραγούδι διαμαρτυρίας. Η «Οργή» είναι ένα τραγούδι εξαιρετικά εύστοχο και με έντονο το στοιχείο της αφήγησης αλλά και της κριτικής στα γεγονότα που έλαβαν χώρα. Το συγκεκριμένο κομμάτι αποτελεί μια μουσική διασκευή του τραγουδιού «La rage» της Arkana, γαλλίδας μουσικού, η οποία το αφιέρωσε στους εξεγερμένους της Ελλάδας το 2008.
Η δολοφονία του ράπερ μουσικού Παύλου Φύσσα
Ένα δεύτερο σημείο που θα μας απασχολήσει είναι η δολοφονία του ράπερ μουσικού Παύλου Φύσσα, στις 18 Σεπτεμβρίου του 2013, από μέλη της Χρυσής Αυγής, τότε κοινοβουλευτικό κόμμα. Η δολοφονία, μας αναφέρει ο Ξενοφών Κοντιάδης στο βιβλίο του «Η νύχτα που έφυγε ο Παύλος», σχετίζεται με τη μουσική δράση του Φύσσα και τον αντιφασιστικό του στίχο. Αναφέρει χαρακτηριστικά: « [Ο Παύλος] βλέπει πώς μεταμορφώνεται η γειτονιά του, το Κερατσίνι, τα χρόνια της κρίσης, πώς αλλάζει η ελληνική κοινωνία, βλέπει την ανεργία, την υποβάθμιση του περιβάλλοντος στο Πέραμα, τα διαρκή εργατικά ατυχήματα στη Ζώνη, τη βία που εξαπλώνεται παντού. Είναι ευαίσθητος σε όσα συμβαίνουν και παίρνει θέση με τα τραγούδια του. Στο αγαπημένο του κομμάτι “Εκτός ελέγχου” μιλάει για τη δολοφονία του Αλέξη Γρηγορόπουλου, στο “Γάμα τους” εκφράζει απέχθεια για τους φασίστες. Η Χρυσή Αυγή τον έχει καταγράψει στους εχθρούς της. Είναι στόχος, ο ίδιος το υποψιάζεται αλλά δεν φοβάται». Επί της ουσίας πρόκειται για μια πολιτική δολοφονία, η οποία προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις τόσο από κινηματικούς φορείς όσο και από μουσικούς του χιπ χοπ, ενώ αρκετοί έγραψαν τραγούδια για τη μνήμη του. Πλήθος συναυλιών έλαβε χώρα, με εξέχουσα τη συναυλία το Σεπτέμβρη του 2023 προς τιμήν της δεκαετίας από τη δολοφονία του.
Εξαιρετικής σπουδαιότητας είναι επίσης και το πλήθος των αντιρατσιστικών φεστιβάλ σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, με την Αθήνα να έχει πραγματοποιήσει ήδη 25. Πρόκειται για διοργανώσεις που περιλαμβάνουν πλήθος συναυλιών από διάφορες χώρες του κόσμου, πολιτικές συζητήσεις, διεθνή κουζίνα, παιδότοπους, δρώμενα, εκθέσεις, video, κ.ά. Στόχος είναι η συμπερίληψη των μεταναστών και η έμπρακτη δράση ενάντια στον ρατσισμό και τον φασισμό.
Με βάση τα παραπάνω διαπιστώνουμε πως στα χρόνια της κρίσης μπορεί να πραγματοποιήθηκαν συναυλίες με έντονο πολιτικό πρόσημο, ωστόσο δεν χαρακτηρίστηκαν από τη μαζικότητα του παρελθόντος κι αυτό συνέβη, όπως αναφέραμε στην αρχή, γιατί δεν υπήρξε μια αντίστοιχη ενιαία μαζική λαϊκή εξέγερση ενάντια στην πολιτική πραγματικότητα εκείνης της περιόδου. Παρότι εμφανίστηκε η τάση να διασκευάζονται ιστορικά τραγούδια διαμαρτυρίας συνυφασμένα με τη μαζική λαϊκή αντίσταση από νέα συγκροτήματα, όπως το αντάρτικο «Ήρωες», η «Τσιμινιέρα» κ.ά., αυτό αντανακλά μια ανάγκη ανάφλεξης του πολιτικού παρόντος από το ένδοξο παρελθόν. Δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε την ύπαρξη ενός ενιαίου μουσικού κινήματος με πολιτικά χαρακτηριστικά.