Ζούμε σε μια μεταβατική περίοδο της Ιστορίας από την κυριαρχία των ΗΠΑ σε ένα πολυπολικό σύστημα, με ταυτόχρονη υποχώρηση του παγκοσμιοποιημένου νεοφιλελευθερισμού. Μέχρι να ολοκληρωθεί η τομή, θα συνεχίζεται η γεωπολιτική και οικονομική ανισορροπία στον ύστερο χρηματοπιστωτικό καπιταλισμό.
Οργανική κρίση
H πολυκρίση είναι το χαρακτηριστικό της περιόδου με χαμηλή παγκόσμια οικονομική ανάπτυξη (μόλις 3,1%), επανεμφάνιση του προστατευτισμού, αυξανόμενες συγκρούσεις, διεύρυνση των ανισοτήτων, περιορισμό της δημοκρατίας, άνοδο της Ακροδεξιάς και «κανονικότητα» των ακραίων καιρικών φαινομένων. Ο Γκράμσι την ονόμασε οργανική κρίση, όχι ως στατικό «γεγονός», αλλά ως διαδικασίες που προέρχονται από αντιφάσεις που δημιούργησε ο ίδιος ο καπιταλισμός. Πρόκειται για μακροχρόνιες, πολυδιάστατες και μετασχηματιστικές διαδικασίες οικονομικής και πολιτικής ανασφάλειας. Στο πολιτικό πεδίο, αντανακλώνται στην αποξένωση των μαζών από την πολιτική τους εκπροσώπηση, προκαλώντας μια αναντιστοιχία μεταξύ «εκπροσωπούμενων και εκπροσώπων».
Το γνωστό απόφθεγμα του Γκράμσι από τα Τετράδια της Φυλακής[1] συμπυκνώνει την ταραχώδη φύση τέτοιων μεταβατικών περιόδων, τις οποίες ονόμασε «interregnum» (μεσοβασιλεία). Η «κρίση εξουσίας» περιγράφει μια σύγκρουση στην τρέχουσα περίοδο η οποία δεν λύνεται από μόνη της, ως μια περίοδο μεταξύ δύο χωριστών ηγεμονιών. Είναι θέμα χρόνου να έρθει το νέο «βασίλειο» ή τουλάχιστον το τέλος της ηγεμονίας του παλιού. Αυτό ισχύει και για το νεοφιλελεύθερο Τhere Is No Alternative (TINA) που δημιούργησε τη σημερινή οργανική παγκόσμια κρίση.
Το γεωπολιτικό
Η νίκη Τραμπ και η γεωπολιτική αναταραχή (Μέση Ανατολή, Ουκρανία, Ταιβάν) συμβάλλουν στη διάχυτη αίσθηση σκοταδισμού και αβεβαιότητας. Η υπεροχή των τριών υπερδυνάμεων (ΗΠΑ-Κίνα-Ρωσία) στο στρατιωτικό, τεχνολογικό, οικονομικό και ενεργειακό πεδίο και η σύγκρουσή τους για την παγκόσμια κυριαρχία είναι ο εμποδιστής και ίσως εμβρυουλκός του πολυπολικού διεθνούς συστήματος. Στον χρηματοπιστωτικό τομέα κυριαρχούν οι ΗΠΑ και στον εμπορικό η Κίνα. Η εξέλιξη της διαιρετικής σύγκρουσης (ΗΠΑ με Κίνα-Ρωσία) επικαθορίζει, ως proxy wars (πόλεμοι δια αντιπροσώπων), τους πολέμους σε Ουκρανία και Μέση Ανατολή, όπου δεν διαφαίνονται προτάσεις ειρήνης.
Οι ΗΠΑ, μέσω ΝΑΤΟ και διμερών σχέσεων, έχουν συμφωνίες συλλογικής άμυνας με 58 χώρες και κυριαρχούν στις θάλασσες, ενώ η Κίνα, που παρουσιάζεται ως soft power (ήπιας ισχύος), μόνο με τη Β. Κορέα. Όμως, 128 χώρες έχουν στενότερες εμπορικές σχέσεις με την Κίνα παρά με τις ΗΠΑ. H Κίνα, έχοντας επενδύσει άνω του 1 τρισ. σε υποδομές 140 χωρών, είναι ο μεγαλύτερος πιστωτής και η μεγαλύτερη εμπορική δύναμη στον πλανήτη.
Η αμερικανική πολιτική είναι επικεντρωμένη στη διατήρηση της παγκόσμιας κυριαρχίας της, οικονομικής και στρατιωτικής. Οι ΗΠΑ υπερασπίζονται αυτό που η Ουάσιγκτον ορίζει ως εθνικό συμφέρον, συμπεριλαμβανομένων των συμφερόντων ξένων ή εμπορικών λόμπι στα οποία παραχωρείται πρόθυμα μεγάλη επιρροή στη λήψη αποφάσεων, ή συμμάχων, ιδίως του Ισραήλ. Το δολάριο, ο στρατιωτικός εξοπλισμός, Big Tech και Διάστημα είναι τα σημεία της αμερικανικής υπεροπλίας.
Στο Ουκρανικό, στόχος είναι η ρωσική ήττα, ο περιορισμός της Ρωσίας στα σύνορα της και η απομόνωσή της από την υπόλοιπη Ευρώπη. Στη Μέση Ανατολή, στόχος είναι η συντριβή του Ιράν) και η κυριαρχία στην περιοχή, μέσω Ισραήλ. Οι ΗΠΑ θέλουν να αντικαταστήσουν τον κινέζικο Δρόμο του Μεταξιού με τον «Ινδικό Διάδρομο» (IMEC: Ινδία- Μ. Ανατολή-Ευρώπη). Στην Άπω Ανατολή, στόχος είναι ο περιορισμός της Κίνας στα χωρικά ύδατά της, μέσω Ιαπωνίας, Ταιβάν και Ν. Κορέας και η αποδυνάμωση του κινεζικού «Θαλάσσιου Δρόμου του Μεταξιού» μέσω των συμφωνιών AUKUS και QUAD, στον Ινδοειρηνικό. Ακριβώς αντίστροφα κινείται ο σινο-ρωσικός άξονας: η mega-συμφωνία Κίνας-Ρωσίας και η πρόσφατη διεύρυνση των BRICS+, ήταν το επιστέγασμα της αμφισβήτησης της αμερικανικής κυριαρχίας, που ξεκίνησε μετά την κρίση του 2008.
Η άνοδος περιφερειακών δυνάμεων, του Νότιου ημισφαίριου, δημιουργεί νέα ομάδα κρατών (Global South, Παγκόσμιος Νότος) σε πολυπολική γραμμή, ενάντια σε ένα νέο δίπολο, αλλά σε μη συγκρουσιακή γραμμή με τη Δύση (Βραζιλία, Ν. Αφρική, ΗΑΕ, Ινδία κτλ.). Έτσι, η πολιτική δασμών στα κινέζικα προϊόντα δεν αφορά μόνο τη Δύση, αλλά και Ινδία, Ινδονησία, Βραζιλία, Χιλή και Μεξικό. Χαρακτηριστική είναι η πρόσφατη κριτική του προέδρου της Βραζιλίας Λούλα (στον ΟΗΕ) στο διεθνές σύστημα: «Είναι ένα αντίστροφο σχέδιο Μάρσαλ, στο οποίο οι φτωχότεροι χρηματοδοτούν τους πλουσιότερους. Καιρός για μια νέα διεθνή οικονομική τάξη».
Οι BRICS+ θέλουν τη μετάβαση από το μονοπολικό σε ένα πολυπολικό διεθνές σύστημα, αρχίζοντας από τους διεθνείς χρηματοπιστωτικούς θεσμούς. Κοινό τους σημείο η υπέρβαση της αμερικανικής κυριαρχίας, λειαίνοντας τις μεταξύ τους διαφορές (πχ Ινδία-Κίνα, Ιράν -Σ. Αραβία). Για Πεκίνο και Μόσχα, η ανάπτυξη των BRICS+ είναι ταυτόχρονα οικονομικό και γεωπολιτικό ζήτημα. Για άλλες χώρες είναι μόνο οικονομικό.
Στο ρωσικό Καζάν, στη σύνοδο των BRICS+, συμμετείχαν 32 χώρες και ο γγ του ΟΗΕ. Η επιτυχία της συνόδου ενίσχυσε το ειδικό βάρος της Ρωσίας, ενώ αποφασίστηκε η δημιουργία μηχανισμού πληρωμών με βάση τα εθνικά τους νομίσματα και όχι το δολάριο (BRICS bridge). Το εναλλακτικό στο αμερικανικό σύστημα διεθνών πληρωμών SWIFT δεν είναι ακόμα εφικτό. Το δολάριο παραμένει κυρίαρχο παγκόσμιο αποθεματικό νόμισμα, ενώ η Αναπτυξιακή Τράπεζα των BRICS+ (NDB) δεν μπορεί ακόμα να συγκριθεί με την Παγκόσμια Τράπεζα και το ΔΝΤ. Όμως το ρήγμα έχει ήδη γίνει.
Και ο νεοφιλελευθερισμός;
Σύμφωνα με τον Στίγκλιτς, ο νεοφιλελευθερισμός δεν είναι ένα πρόγραμμα που βασίζεται στην οικονομική θεωρία, αλλά μια πολιτική ατζέντα. Ο νεοφιλελευθερισμός είναι συνώνυμο της χαμηλής ανάπτυξης, της τεράστιας διεύρυνσης των ανισοτήτων και της αύξησης δύναμης των corporates/καρτέλ (36% των πολυεθνικών κερδών μεταφέρονται σε φορολογικούς παραδείσους). Δημιούργησε πολωμένες κοινωνίες ελεγχόμενες από τις ελίτ, μείωση της κοινωνικής ευημερίας, αύξηση της ανασφάλειας, κλιματική κρίση και υπονόμευσε τους δημοκρατικούς θεσμούς. Η νεοφιλελεύθερη πολυκρίση τροφοδοτεί το τέρας της Ακροδεξιάς και οι νεοφιλελεύθεροι το ταΐζουν, όπως στη Βαϊμάρη.
Στο διεθνές πεδίο, ο νεοφιλελευθερισμός είναι σε υποχώρηση (εκτός από την ΕΕ): Η Κίνα ανακοίνωσε την έκδοση ομολόγων έως ότου τονωθεί η οικονομία, επιτρέπει στις περιφέρειες την αύξηση του ορίου του χρέους με στόχο την αύξηση των επενδύσεων και της απασχόλησης, ενώ η Κεντρική Τράπεζα (PBOC) μειώνει τα επιτόκια των στεγαστικών δανείων.
Στις ΗΠΑ, η επεκτατική πολιτική Μπάιντεν (Inflation Reduction Act, Chips and Science Act, νόμοι για τη μείωση του πληθωρισμού και για επενδύσεις σε ανάπτυξη της τεχνολογίας και της έρευνας), λειτούργησε θετικά στην οικονομία. Ο Τραμπ θέλει να την ανατρέψει, επικεντρώνεται στη σύγκρουση με την Κίνα, αδιαφορεί για την κλιματική κρίση, αλλά δίνει προτεραιότητα στα κρυπτονομίσματα.
Η Ινδονησία ιδρύει κρατική επενδυτική εταιρεία για την τόνωση των δημόσιων επενδύσεων, στα χνάρια της πετυχημένης δημόσιας πολιτικής της Σιγκαπούρης (Τemasec), ενώ η Ινδία, με τη μεγαλύτερη ανάπτυξη παγκοσμίως, δίνει έμφαση στις επενδύσεις υποδομών. Στην Βραζιλία το τετραετές «Πρόγραμμα Επιτάχυνσης της Ανάπτυξης» του Λούλα ύψους 200 δισ. αφορά την τόνωση της οικονομικής ανάπτυξης και της απασχόλησης σε υποδομές, ενέργεια και μεταφορές.
Η ΕΕ της λιτότητας είναι γεωπολιτικά, τεχνολογικά, ενεργειακά και οικονομικά η μεγάλη χαμένη, συμπιεζόμενη από ΗΠΑ και Κίνα. Οι διαπιστώσεις της έκθεσης Ντράγκι δείχνουν την ανεξέλεγκτη καταστροφή που επέφερε το νεοφιλελεύθερο υπόδειγμα και οδηγεί στη μη βιωσιμότητα του ευρωπαϊκού εγχειρήματος. Τα επόμενα χρόνια αναμένονται ακόμα πιο επώδυνα για τα 2/3 των ευρωπαϊκών κοινωνιών, ενώ δεν διαφαίνεται ελπίδα οικονομικής ανάκαμψης της ΕΕ, με πρώτη τη Γερμανία και ακόμα χειρότερα για τις αδύναμες χώρες (Ελλάδα). Γνωστά και όχι μόνο στους «παροικούντες την Ιερουσαλήμ». Μπορεί το ευρωπαϊκό ΤΙΝΑ να αλλάξει με νέο υπόδειγμα, όπως το οραματίστηκε το Μανιφέστο του Βεντοτένε[2];
Σημειώσεις:
1. «Η κρίση συνίσταται ακριβώς στο ότι το παλιό πεθαίνει και το νέο δεν μπορεί να γεννηθεί. Σε αυτό το μεσοβασίλειο εμφανίζεται μια μεγάλη ποικιλία νοσηρών συμπτωμάτων».
2. Γράφτηκε το 1941 πάνω σε πακέτα από τσιγάρα και χαρτοπετσέτες στο στρατόπεδο συγκέντρωσης των ιταλών αντιφασιστών του Βεντοτένε, ένα μικρό νησάκι στα ανοιχτά της Νάπολης, από τους εκτοπισμένους Αλτιέρο Σπινέλι και Ερνέστο Ρόσι. Υπό τον τίτλο "Για μια Ελεύθερη και Ενωμένη Ευρώπη", το Μανιφέστο του Βεντοτένε περιέγραφε το όραμα μιας ομοσπονδιακής Ευρώπης, χωρίς πολέμους.