Θα αναφερθώ, χρησιμοποιώντας τις κατηγορίες της Εθνική Στατιστικής Υπηρεσίας[1], στην εξέλιξη της κοινωνικο-επαγγελματικής δομής της ελληνικής κοινωνίας κατά την τελευταία 50ετία. Αν και η αντιστοίχιση των δομικών ταξικών κατηγοριών στις εμπειρικές κατηγορίες του πληθυσμού μιας συγκεκριμένης κοινωνίας δεν είναι δυνατή παρά μόνο με πολύ γενικό τρόπο, χρησιμοποιώντας τις κατηγοριοποιήσεις «θέση στο επάγγελμα» και τα «ατομικά επαγγέλματα» μπορούμε να ανιχνεύσουμε κάποιες τάσεις δηλωτικές των ευρύτερων ταξικών αναδιαρθρώσεων των τελευταίων δεκαετιών. Η ταξινόμηση του ενεργού πληθυσμού και της απασχόλησης κατά θέση στο επάγγελμα επιτρέπει την ιχνηλάτηση των βασικών ταξικών συνόλων. Η θέση «εργοδότες» αποδίδει κατά προσέγγιση την αστική τάξη, η θέση «αυτοαπασχολούμενοι» και εν μέρει αυτή των «οικογενειακών μελών» αποδίδει τη παραδοσιακή μικροαστική τάξη, ενώ η θέση «μισθωτοί» αποδίδει την εργατική τάξη, τη νέα μικροαστική τάξη[2] αλλά και στις χώρες του ώριμου καπιταλισμού μέρος της αστικής τάξης.
Η χώρα μας στη πορεία των τελευταίων 50 χρόνων έχει μετατραπεί από μια χώρα γεωργική σε μια χώρα υπηρεσιών. Η ελληνική οικονομία, ακολουθώντας τη τάση που χαρακτηρίζει κ άλλες χώρες ανάλογου σταδίου ανάπτυξης μεταμορφώθηκε σε μια νέο εκβιομηχανισμένη οικονομία και στη συνέχεια σε μια οικονομία υπηρεσιών. Αν παρακολουθήσουμε την εξέλιξη του ενεργού πληθυσμού[3] κατά ομάδες ατομικών επαγγελμάτων, βλέπουμε ότι η ανάπτυξη των υπηρεσιών στη χώρα γίνεται σε συνάρτηση με την ανάπτυξη των επιστημονικών και εξειδικευμένων τεχνικών επαγγελμάτων και των υπαλληλικών επαγγελμάτων. Στην εξέλιξη αυτή συμμετέχουν με μεγάλο δυναμισμό οι γυναίκες. Το 1971 (με βάση την Απογραφή του 1971), η μεγαλύτερη επαγγελματική κατηγορία ήταν η απασχολούμενοι στη γεωργία (44,6) και ακολουθούσε η εργατική (τεχνίτες, χειριστές, ανειδίκευτοι), ενώ η κατηγορία ελεύθεροι επαγγελματίες/διευθυντές/επιστήμονες αφορούσε μόλις το 5.8% του πληθυσμού. Πενήντα χρόνια μετά, σύμφωνα με την απογραφή του 2021[4], η κατηγορία ελεύθεροι επαγγελματίες/διευθυντές/επιστήμονες (1,2) αφορά το 22,3%. Στις κατηγορίες αυτές οι γυναίκες συμμετέχουν σε ποσοστό 51,3%, και οι άνδρες σε ποσοστό 48,7%. Όμως είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι στη κατηγορία των διευθυντών οι γυναίκες συμμετέχουν σε ποσοστό 31,7% ενώ στη κατηγορία των επιστημονικών επαγγελμάτων υπερτερούν των ανδρών με ποσοστό συμμετοχής 55,3%. Τα μεσαία υπαλληλικά επαγγέλματα (3,4,5) αφορούν το 43,2% , των απασχολούμενων εκ των οποίων το 52,2% αφορά γυναίκες και το 47,8% άνδρες. Τα αγροτικά επαγγέλματα αφορούν το 7,7% των απασχολούμενων εκ των οποίων το 67,3% αφορά άνδρες και το 32,7% αφορά γυναίκες. Τα εργατικά επαγγέλματα καταλαμβάνουν το 26,6% εκ του οποίου το 74,6% αφορά άνδρες και το 25,3% γυναίκες. Αντίστοιχες μετατοπίσεις παρατηρούνται τόσο στον ημιαστικό όσο και στον αγροτικό χώρο.
Απασχόληση κατά θέση στο επάγγελμα[5]
Παρατηρώντας τον ενεργό πληθυσμό κατά θέση στο επάγγελμα έχουμε επίσης ενδιαφέρουσες εξελίξεις. Μεταξύ 1971[6] και 2021 αυξάνεται θεαματικά το % της μισθωτής εξαρτημένης εργασίας από 39% το 1971 στο 75% το 2021 στο σύνολο της χώρας αλλά και στον αγροτικό και ημιαστικό χώρο. Μειώνεται σημαντικά η αυτοαπασχόληση και τα οικογενειακά μέλη, ενώ διευρύνεται η κατηγορία των εργοδοτών (τόσο στον αστικό όσο και στον ημιαστικό και στον αγροτικό χώρο). Μπορούμε να πούμε ότι η εξαρτημένη εργασία αποτελεί για την Ελλάδα, ήδη από την Απογραφή του 2001, την κυρίαρχη κοινωνική κατάσταση (51.8%). Στην εξέλιξη αυτή συμμετέχουν με μεγαλύτερο δυναμισμό οι γυναίκες αφού η απασχόληση τους σύμφωνα με την Απογραφή του 2021 είναι μισθωτή κατά το 80,7%, ενώ των ανδρών είναι μισθωτή κατά το 70,7%.
Στην πορεία των 50 χρόνων λαμβάνει χώρα η σταδιακή συρρίκνωση της παραδοσιακής μικροαστικής τάξης (μικρή ανεξάρτητη παραγωγή στον αστικό αλλά και στον αγροτικό χώρο) ενώ ταυτόχρονα παρατηρείται μια έντονη διαφοροποίηση της μισθωτής εργασίας. Η διαφοροποίηση της μισθωτής εργασίας αποτυπώνεται καθαρά στην εξέλιξη της σύνθεσης του συνόλου των μισθωτών κατά ομάδες ατομικών επαγγελμάτων. Το 1971, η μεγαλύτερη μισθωτή κατηγορία ατομικών επαγγελμάτων ήταν τα εργατικά επαγγέλματα (το 49,1%), η δεύτερη ήταν τα υπαλληλικά επαγγέλματα (34,3), ενώ τρίτη ήταν τα διευθυντικά, και επιστημονικά επαγγέλματα (11%). Πενήντα χρόνια αργότερα το τοπίο της μισθωτής εργασίας έχει έντονα διαφοροποιηθεί. Η πρώτη σε μέγεθος μισθωτή κατηγορία αντλείται από τα υπαλληλικά επαγγέλματα (49,6%), η δεύτερη από τα διευθυντικά και επιστημονικά επαγγέλματα (20%), ενώ τα εργατικά επαγγέλματα αποτελούν πλέον την τρίτη σε μέγεθος μισθωτή κατηγορία (17%). Τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες, η μεγαλύτερη μισθωτή κατηγορία βρίσκεται στα υπαλληλικά επαγγέλματα αν και με μεγάλη διαφορά μεταξύ των δύο φύλων. Το 57,3% των γυναικών μισθωτών αντλούνται στα μεσαία υπαλληλικά επαγγέλματα και το 42,8% των ανδρών. Όμως δεύτερη μισθωτή κατηγορία στους άνδρες αντλείται από τα εργατικά επαγγέλματα (39,3%), ενώ στις γυναίκες μισθωτές η δεύτερη πολυπληθέστερη (24,3%) βρίσκεται στα επιστημονικά και ελευθέρια επαγγέλματα. Αν δούμε την απασχόληση ανδρών και γυναικών κατά θέση στο επάγγελμα παρατηρούμε ότι η γυναικεία απασχόληση συμμετέχει κατά 80,7% στη μισθωτή εργασία, κατά 4,8% στην εργοδοτική εργασία και κατά 13,5% στην αυτοαπασχόληση. Αντίστοιχα, η ανδρική απασχόληση συμμετέχει κατά 70,8% στη μισθωτή εργασία, κατά 8,7% στην εργοδοτική και κατά 19,7% στην αυτοαπασχόληση.
Ταξικές αναδιαρθρώσεις
Η διαφοροποίηση της μισθωτής εργασίας που αναδεικνύουν τα στατιστικά δεδομένα αποτυπώνει ανομοιογενείς ταξικές αναδιαρθρώσεις, Η παραδοσιακή εργατική τάξη, κυρίως η βιομηχανική, δεν επωφελείται καθόλου από την αύξηση της μισθωτής εργασίας την τρέχουσα περίοδο. Ενώ αυξήθηκε αισθητά μεταξύ 1961-1971, από το 1981 άρχισε να μειώνεται χωρίς να απωλέσει το σημαντικό της βάρος στο σύνολο της μισθωτής εργασίας και κυρίως της ανδρικής. Ένα μέρος της αύξησης της μισθωτής εργασίας αφορά τη δημιουργία μισθωτών κατηγοριών στην αστική τάξη (διευθυντές επιχειρήσεων με πάνω από 10 μισθωτούς, μέρος των ελεύθερων επαγγελμάτων, των επαγγελμάτων ενημέρωσης, των καλλιτεχνών, οι κορυφές της κρατικής υπαλληλίας, ανώτατα τεχνικά και διοικητικά στελέχη μεγάλων επιχειρήσεων). Όμως, η σημαντικότατή αύξηση της μισθωτής εργασίας την περίοδο των 50 χρόνων δημοκρατίας αφορά κυρίως τη διεύρυνση της νέας μισθωτής μικροαστικής τάξης (διευθύνοντες, τεχνικά, διοικητικά, εμπορικά στελέχη μικρομεσαίων επιχειρήσεων, η ευρεία κρατική υπαλληλία, οι εκπαιδευτικοί δημόσιου και ιδιωτικού, τα επιστημονικά και δημοσιογραφικά επαγγέλματα κ.λπ.). Η εσωτερική διαφοροποίηση της εξαρτημένης εργασίας έχει δύο έντονα χαρακτηριστικά: την αύξηση των επιστημονικών/τεχνικών επαγγελμάτων, στην οποία πρωτοστατούν οι γυναίκες (με 59,4% επί του συνόλου της κατηγορίας των επιστημονικών επαγγελμάτων), και τη μείωση των παραδοσιακών εργατικών επαγγελμάτων.
Συμπερασματικά, οι γυναίκες εμφανίζονται πιο προλεταριοποιημένες από τους άνδρες. Η κινητικότητα τους αφορά τα αυξημένα ποσοστά συμμετοχής στην απασχόληση αυτή καθ’ αυτή (παρ’ όλα αυτά οι άνδρες υπερέχουν κατά 13,2 μονάδες στο σύνολο της απασχόλησης), αλλά κυρίως την υψηλή συμμετοχή τους σε επιστημονικά επαγγέλματα αλλά όχι σε επαγγέλματα διεύθυνσης και εξουσίας. Τα εργατικά επαγγέλματα εξακολουθούν να έχουν σημαντικό βάρος στα λαϊκά στρώματα και κυρίως στην απασχόληση των αντρών.
Σημειώσεις:
1. Στατιστική ταξινόμηση των επαγγελμάτων, ΣΤΕΠ-92, ΕΣΥΕ, Αθήνα, 1995
2. Νίκος Πουλαντζάς, (1981) Οι κοινωνικές τάξεις στο σύγχρονο καπιταλισμό, Θεμέλιο, Αθήνα.
3. Γεωργία Πετράκη(2004) «Υποθέσεις εργασίας για τις ταξικές αναδιαρθρώσεις στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία» στο Κονιόρδος, Σωκράτης κ.α. (επιμ) Κοινωνικές Εξελίξεις στην Ελλάδα: Εργασία, Οικογένεια, Παρέκκλιση, ΕΚΚΕ, σελ. 29, Αθήνα.
4. ΕΣΥΕ Απογραφή Πληθυσμού-Κατοικιών 2021
5. ΕΣΥΕ Απογραφή Πληθυσμού-Κατοικιών 2021
6. Γεωργία Πετράκη (2004) οπ. πρ.