Δημήτρης Χασάπης «Γυναίκες μαθηματικοί στο περιθώριο της ιστορίας», εκδόσεις Μεταίχμιο, 2024
Το βιβλίο του Δημήτρη Χασάπη παρουσιάζει με ιδιαίτερη επιμέλεια τις βιογραφίες τριανταπέντε πρωτοπόρων γυναικών μαθηματικών από διάφορες ιστορικές περιόδους, χώρες και πολιτισμούς, εστιάζοντας κυρίως στη συμβολή τους στην ανάπτυξη και την εξέλιξη της επιστήμης των μαθηματικών, με τρόπο γλαφυρό και κατανοητό για το ευρύτερο κοινό. Το κοινό χαρακτηριστικό των γυναικών αυτών είναι ότι, ενώ η επιστημονική τους συνεισφορά υπήρξε εξαιρετικά σημαντική, ωστόσο παρέμειναν στη σκιά ή στο περιθώριο της ιστορίας των μαθηματικών.
Το βιβλίο δεν έχει ενδιαφέρον μόνο για την επιστημονική κοινότητα των μαθηματικών, στην οποία αυτονοήτως απευθύνεται προνομιακά, αλλά και για όσες και όσους ενδιαφέρονται να ανακαλύψουν, μέσα από το ξαναγράψιμο της ιστορίας από τη σκοπιά των γυναικών, τα τεράστια εμπόδια και τις προκαταλήψεις που αυτές χρειάστηκε να υπερπηδήσουν στις πατριαρχικές κοινωνίες για να ασχοληθούν με τις επιστήμες, καθώς και τις δυσκολίες που είχαν και συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν για την αναγνώριση και αντικειμενική αποτίμηση της συμβολής τους στην πρόοδο των επιστημών.
Με αυτά ακριβώς τα ζητήματα καταπιάνεται ο Δημήτρης Χασάπης στον πρόλογο του βιβλίου, εξειδικεύοντάς τα στην περίπτωση της ιστορίας των μαθηματικών, μιλώντας τόσο για τον αποκλεισμό των γυναικών από τη μελέτη των μαθηματικών μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα όσο και για την αγνόηση ή υποτίμηση των επιδόσεων όσων τελικά κατάφεραν να γίνουν μαθηματικοί.
Ο συγγραφέας αναφέρει, ότι ο αποκλεισμός των γυναικών από τη μελέτη των μαθηματικών από την αρχαιότητα μέχρι τις αρχές του περασμένου αιώνα οφείλεται στην υποτίμηση των ικανοτήτων τους λόγω των βιολογικών τους χαρακτηριστικών. Στις γυναίκες καταρχάς αποδιδόταν έλλειψη νοητικών ικανοτήτων, με επιχειρήματα όπως, ότι «το γυναικείο κρανίο είναι πολύ μικρό», ότι «ο γυναικείος εγκέφαλος είναι ανίκανος για περίπλοκη σκέψη» ή ότι «οι γυναίκες έχουν ατελή ψυχική συγκρότηση και ανικανότητα πνευματικής υπέρβασης, τις οποίες απαιτούν τα μαθηματικά και η λογική». Επιχειρήματα που ενστερνίζονταν και προέβαλαν ακόμα και οι μεγάλοι άνδρες φιλόσοφοι. Επίσης, οι γυναίκες αποτρέπονταν να μελετήσουν μαθηματικά λόγω κινδύνου βιολογικού εκφυλισμού, διότι «η άσκηση του εγκέφαλου των γυναικών συρρικνώνει τις ωοθήκες τους», ενώ αποκλείονταν θεσμικά από την πρόσβαση στο πανεπιστήμιο μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα.
Ακόμα όμως και αυτές οι γυναίκες μαθηματικοί που στην ιστορία είτε έσπασαν τον αποκλεισμό από την ενασχόληση με τα μαθηματικά είτε, αργότερα, έκαναν την είσοδό τους στο πανεπιστήμιο και διέπρεψαν στην επιστήμη τους, ή απουσίαζαν και απουσιάζουν εντελώς από τα εγχειρίδια διδασκαλίας και ιστορίας των μαθηματικών, ή οι αναφορές σε αυτές ισχυρίζονταν ότι οι επιδόσεις τους οφείλονται περισσότερο στους άνδρες από τους οποίους διδάχθηκαν ή με τους οποίους συνεργάστηκαν, παρά στις δικές τους ικανότητες.
«Τα κορίτσια δεν τα καταφέρνουν στα μαθηματικά»
Διαβάζοντας το βιβλίο του Δημήτρη Χασάπη μού γεννήθηκε το ερώτημα: Έναν αιώνα μετά την κατάργηση του αποκλεισμού των γυναικών από την πανεπιστημιακή εκπαίδευση στα μαθηματικά, πού βρισκόμαστε σήμερα στην Ελλάδα; Μπορεί να μας πει κάτι το βιβλίο του για το σήμερα, πέραν της ιστορικής αποκατάστασης όσων διαπρεπών γυναικών μαθηματικών έβαλε στη σκιά και το περιθώριο μια ιστορία που γράφτηκε από τους άνδρες;
Ανατρέχοντας στα επίσημα στατιστικά στοιχεία για την εκπαίδευση βρήκα ότι, στη χώρα μας, οι γυναίκες αποτελούσαν στον επιστημονικό κλάδο «στατιστική-μαθηματικά» το 2022: το 40% των εγγεγραμμένων προπτυχιακών φοιτητών, το 51% των αποφοίτων που πήραν το πτυχίο τους, το 42% των αποφοίτων που πήραν δίπλωμα Μάστερ και το 49% όσων αναγορεύτηκαν διδάκτορες. Τα στοιχεία αυτά αποδεικνύουν ότι σήμερα έχει σχεδόν επιτευχθεί η ίση συμμετοχή των γυναικών στην εκπαίδευση στα μαθηματικά και στη στατιστική, ενώ το πρόβλημα έχει μετατοπιστεί στη θέση των γυναικών μαθηματικών και στατιστικών στην αγορά εργασίας και στην επιστημονική τους εξέλιξη, αναγνώριση και καταξίωση.
Παρόλ’ αυτά, σε πείσμα των στατιστικών στοιχείων –κι εδώ είναι το παράδοξο– το στερεότυπο ότι «τα κορίτσια δεν τα καταφέρνουν στα μαθηματικά στο σχολείο» παραμένει και σήμερα ολοζώντανο και εδραιωμένο στην κοινωνία. Αυτό σημαίνει ότι, ακόμα και εάν έχουμε προχωρήσει ως κοινωνία στις αντιλήψεις μας για την ισότητα των φύλων και αναγνωρίζουμε τον ρόλο των κοινωνικών στερεοτύπων και της εκπαίδευσης για την εμπέδωση των έμφυλων ταυτοτήτων και ρόλων, η άποψη ότι οι βιολογικές διαφορές μεταξύ ανδρών και γυναικών καθορίζουν, σε μεγάλο βαθμό, τις έμφυλες διαφορές στις κοινωνικές συμπεριφορές, πρακτικές, επιλογές και επιδόσεις, παραμένει ισχυρή και κυρίαρχη σε μεγάλο μέρος της κοινωνίας.
Ακούμε διαρκώς σε καθημερινές συζητήσεις να αναπαράγονται τα γνωστά από την αρχαιότητα ιδεολογικά δίπολα, που αναφέρει ο Δημήτρης Χασάπης στο βιβλίο του και τα οποία, όπως μας λέει, έθεσαν τις γυναίκες μαθηματικούς στο περιθώριο της ιστορίας. Πρόκειται για τα δίπολα: λογική – συναίσθημα, πνεύμα – ύλη, ψυχή – σώμα, αφηρημένη/θεωρητική σκέψη – συγκεκριμένη/πρακτική σκέψη, επιστήμη/τεχνολογία – εμπειρική γνώση/εφαρμογή. Είναι αυτά τα δίπολα και οι έμφυλες προκαταλήψεις και κατασκευές ταυτοτήτων που στηρίζονται στις βιολογικές διαφορές, που θέτουν τους άνδρες στον πόλο της λογικής, του πνεύματος, της ψυχής, της αφηρημένης και θεωρητικής σκέψης, της επιστήμης και της τεχνολογίας και τις γυναίκες στον πόλο του συναισθήματος, της ύλης, του σώματος, της συγκεκριμένης και πρακτικής σκέψης, της εμπειρικής γνώσης και εφαρμογής. Είναι αυτά τα δίπολα που η φεμινιστική θεωρία και το φεμινιστικό κίνημα χρειάστηκε να αντιπαλέψουν, καλώντας μας σε μια πολιτισμική επανάσταση ως προϋπόθεση για την απελευθέρωση γυναικών και ανδρών από τα έμφυλα στερεότυπα και την ισότητα των φύλων.
Βγάζοντας τις γυναίκες μαθηματικούς από την αφάνεια και το περιθώριο της ιστορίας, το βιβλίο του Δημήτρη Χασάπη συμβάλλει ταυτόχρονα στην κατάρριψη τόσο του στερεότυπου ότι «οι γυναίκες δεν τα καταφέρνουν στα μαθηματικά» όσο και των ανυπόστατων και καταπιεστικών δίπολων. Αξίζει να διαβαστεί. Το συνιστώ ανεπιφύλακτα.