«Το τέλος της πολιτικής: Ένας οδηγός για τη σκέψη του Προυντόν», επιμέλεια: Κώστας Γαλανόπουλος, Γιάννης Κτενάς, Γιώργος Φαράκλας, εκδόσεις Νήσος, 2024
Ο Πιερ-Ζοζέφ Προυντόν, ο διανοητής που διατύπωσε το περίφημο και για πολλούς σοκαριστικό «η ιδιοκτησία είναι κλοπή», συνεχίζει να εμπνέει και να προκαλεί διανοητικές αντιπαραθέσεις ακόμη και σήμερα. Με μια αναμφισβήτητα αξιοσημείωτη πορεία γεμάτη αντιφάσεις, αυτοτιτλοφορήθηκε «αναρχικός» και άνοιξε νέους δρόμους στη φιλοσοφική και πολιτική σκέψη, αφήνοντας ένα πολυσχιδές και ενίοτε αμφιλεγόμενο έργο. Ο τόμος «Το τέλος της Πολιτικής: Ένας οδηγός για τη σκέψη του Προυντόν», που προέκυψε μετά το συνέδριο του 2022 στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, αποτελεί μια συστηματική απόπειρα ερμηνείας του έργου του.
Με τη συμβολή ερευνητών και εισηγητών με διαφορετικές επιστημολογικές βάσεις και απόψεις, ο οδηγός καταφέρνει να φωτίσει τον πλούτο αλλά και τις αντιφάσεις του προυντονικού στοχασμού, καθιστώντας τον προσιτό τόσο σε ακαδημαϊκούς όσο και σε αναγνώστες που αναζητούν μια εμβάθυνση στη σκέψη του Προυντόν, αλλά και ευρύτερα στις ιστορικές καταβολές της αναρχίας και της αυτοοργάνωσης.
Το έργο δομείται σε επτά θεματικές ενότητες, κάθε μία από τις οποίες προσφέρει μια ανάλυση επιμέρους πτυχών της θεωρίας του Προυντόν, επιδιώκοντας μια διεπιστημονική και ιστορικά τεκμηριωμένη προσέγγιση.
Η πρώτη ενότητα αναδεικνύει τη σύνδεση του Προυντόν με την πολιτική και την οικονομία. Ο Κώστας Γαλανόπουλος αναλύει την κριτική του στην κρατική βία και την πρότασή του για μια ομοσπονδιακή πολιτική οργάνωση βασισμένη στην αυθόρμητη και ειρηνική επανάσταση. Παράλληλα, η Βίκυ Καραφουλίδου εστιάζει στην ιδιάζουσα προυντονική θέση στη θεματική των πολιτικών μορφών οργάνωσης, την ομοσπονδιακή οργάνωση, τον φεντεραλισμό, την αποκέντρωση και τον κοινοτισμό, φωτίζοντας το όραμα του Προυντόν για μια κοινωνία απαλλαγμένη από συγκεντρωτικές δομές. Στο κείμενό του, ο Γιώργος Δρίτσας εξετάζει τον καταμερισμό εργασίας και τη σχέση της παραγωγής με την ελευθερία, αναλύοντας την κοινωνιολογία της εργασίας στον Προυντόν. Από την άλλη, ο Αλέξανδρος Σχισμένος επισημαίνει τις εσωτερικές αντιφάσεις της αναρχικής του πρότασης πάνω στη θεματική της κοινωνικής ανισότητας, περιγράφει το συνονθύλευμα ακραίου συντηρητισμού και επαναστατικότητας στη σκέψη του, και σχολιάζει τις ακόμα και για την εποχή του συντηρητικές πτυχές του έργου του, με μισογυνικά και ρατσιστικά ηθικά και ηθικοπλαστικά στοιχεία.
Το ζήτημα της ιδιοκτησίας και η μέθοδος του φιλοσόφου
Η δεύτερη ενότητα επικεντρώνεται στο κεντρικό ζήτημα της ιδιοκτησίας. Ο Διονύσης Δράκος αναλύει τη θεωρία της ιδιοκτησίας του Προυντόν, τοποθετώντας την ανάμεσα στο φυσικό δίκαιο και την πολιτική οικονομία, ενώ ο Λευτέρης Χουντουλίδης ερμηνεύει το κλασικό έργο «Τι είναι Ιδιοκτησία;», σχολιάζοντας τη σύγχρονή του πολιτική ορολογική ασάφεια που απασχολούσε τον ίδιο τον Προυντόν, αλλά και το παιχνίδι των εννοιών και των νοημάτων στη δική του αναρχική πολιτική σκέψη. Ο Χουντουλίδης προσφέρει επίσης μια λεπτομερή ανάλυση για τη σύνδεση του Προυντόν με τις θετικιστικές επιρροές και την αποδοκιμασία του για τη μοναρχική αλλά και τη δημοκρατική διακυβέρνηση, προκρίνοντας την αναρχία ως βιώσιμη εναλλακτική πολιτικής οργάνωσης.
Η τρίτη ενότητα εστιάζει στη μέθοδο του φιλοσόφου. Ο Νίκος Μουρούπας υποστηρίζει ότι ο Προυντόν ήταν ένας στοχαστής της εμπειρίας και της χρονικότητας μέσα στην οποία ζούσε, που δεν δίσταζε να επαναξιολογεί τις θέσεις του βάσει των ιστορικών συνθηκών – εξού και οι επανειλημμένες αντιφάσεις στο έργο του. Ο Γιώργος Φαράκλας, με τη σειρά του, αναδεικνύει τη «σειραϊκή διαλεκτική» του Προυντόν, απορρίπτοντας την οντολογία, και παρουσιάζει τη σύνθεση ως πρακτική κοινωνικής εξέλιξης. Στο ίδιο πνεύμα, ο Γιώργος Σαγκριώτης διερευνά την έννοια του δικαιώματος στον Προυντόν, συγκρίνοντας τη σκέψη του με την κριτική που δέχτηκε από τον Μαρξ και τον Ένγκελς. Παράλληλα, εισάγει εξαιρετικά γλωσσικά και εννοιολογικά σχόλια που διευκολύνουν την κατανόηση της προυντονικής σκέψης.
Το ιστορικό πλαίσιο και η επίδραση στη σύγχρονη σκέψη
Η τέταρτη ενότητα τοποθετεί τον Προυντόν στο ιστορικό του πλαίσιο. Ο Δημήτρης Φούφουλας συγκρίνει τη σκέψη του με εκείνη του Πιερ Λερού, εξετάζοντας τη σύγκρουσή τους για τη θρησκεία και την πολιτική οργάνωση το 1848, ως αντιπροσώπους ετερόκλητων τάσεων για την εξέλιξη του πρώιμου σοσιαλισμού. Σε ένα διαφορετικό αλλά εξίσου συναρπαστικό πεδίο, ο Γιάννης Μήτρου εστιάζει στην κοινωνιολογία της τέχνης και τον «ιδεαλιστικό ρεαλισμό» του Προυντόν λόγου χάρη μέσα από τη σύνδεση της τέχνης με τις κοινωνικοπολιτικές δομές της εποχής. Στο ίδιο πνεύμα ο Γιώργος Μιχαηλίδης, από την πλευρά του, μιλά για την αλληλεξάρτηση τέχνης και φιλοσοφίας, αναλύει τις διαφορές και τις συγκλίσεις μεταξύ Προυντόν και Ρίχαρντ Βάγκνερ, και εστιάζει στον ρόλο της επαναστατικής αισθητικής -στο έργο και των δύο- που θα καταφέρει να συγκινήσει, να ενώσει και να νοηματοδοτήσει πολιτικά την κοινωνία.
Η πέμπτη ενότητα εξετάζει την επίδραση του Προυντόν στη σύγχρονη σκέψη και ξεκινά με το κείμενο του Γιάννη Φλυτζάνη το οποίο διερευνά τη σχέση του γάλλου στοχαστή με τον Ανρί Λεφέβρ, υπογραμμίζοντας την κοινή τους έμφαση στη χωρικότητα, την πολιτική αποκέντρωση και την αυτοδιαχείριση. Ο Γιάννης Κτενάς, με τη σειρά του, παρουσιάζει έναν πιο σύγχρονο Προυντόν μέσα από τη ματιά των Κριστιάν Λαβάλ και Πιερ Νταρντό, φωτίζοντας τη σημασία των θέσεών του για τα «κοινά» και την αναζήτηση εναλλακτικών σε νεοφιλελεύθερα μοντέλα οικονομικής και πολιτικής οργάνωσης.
Τέσσερα πρωτότυπα κείμενα
Η προτελευταία ενότητα περιλαμβάνει την εξαιρετική συμβολή του κορυφαίου αναλυτή του Πιερ Προυντόν, Έντουαρντ Κάσλετον, ο οποίος υπό τον άξονα της πρόσληψης της γερμανικής φιλοσοφίας από τον Προυντόν, παραθέτει βιογραφικά στοιχεία ενώ παράλληλα αναλύει πώς οι επιρροές αυτές επέδρασαν στη σκέψη του, προσφέροντας μια πρωτότυπη ματιά στις αναζητήσεις και στη φιλοσοφική του πορεία. Το μέρος αυτό επίσης πλαισιώνει διαφωτιστικά όλες τις προηγούμενες ενότητες του τόμου, οι οποίες ούτως ή άλλως μπορούν να διαβαστούν με οποιαδήποτε σειρά ως ανεξάρτητα κείμενα.
Τέλος, στο έβδομο μέρος του τόμου, ο Γιώργος Φαράκλας, υπό την επιμέλεια του Γιάννη Κτενά και του Κώστα Γαλανόπουλου, μεταφράζει τέσσερα πρωτότυπα κείμενα του Προυντόν δίνοντας την ευκαιρία στον αναγνώστη να βάλει σε δοκιμασία όλα τα θεωρητικά εργαλεία που προσέφεραν οι εισηγητές του τόμου νωρίτερα και φυσικά να διαμορφώσει ο ίδιος/ίδια άποψη για τον στοχαστή.
Το «Το τέλος της Πολιτικής» είναι μια εξαιρετική προσπάθεια αποτίμησης του έργου του Προυντόν, που ισορροπεί ανάμεσα στη γόνιμη κριτική και την αναγνώριση της συνεισφοράς του. Οι εισηγήσεις, μέσα από τις θεματικές αλληλεπικαλύψεις όχι απλά δεν καθιστούν τον οδηγό βαρετό αλλά απεναντίας συνθέτουν ένα πλούσιο μωσαϊκό απόψεων, αντιπροσωπευτικό της πολυδιάστατης -και αντιφατικής- σκέψης του Προυντόν, που ενισχύει τη συνολική κατανόηση της σκέψης του. Πρόκειται για έναν οδηγό πολύτιμο για όσους και όσες ενδιαφέρονται να εντρυφήσουν την πολιτική ιστορία και φιλοσοφία του περασμένου αιώνα, αλλά και να κατανοήσουν σε βάθος τις ιστορικές καταβολές του αναρχισμού και της αυτοοογάνωσης ως εναλλακτικά μοντέλα κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης. Εξάλλου, όπως επισημαίνει η Βίκυ Καραφουλίδου στον επίλογο του κειμένου της, η μελέτη ενός στοχαστή με τόσο πολυσχιδές πολιτικό έργο αλλά και δράση, όπως ο Πιερ Προυντόν, έχει απόλυτο νόημα καθώς, εκτός από τις ιστορικές καταβολές της υπάρχουσας κοινωνικοπολιτικής συνθήκης, και άλλοι εναλλακτικοί πολιτικοί διάλογοι σε περιόδους κρίσιμης ιστορικής καμπής μπορούν να μας βοηθήσουν εξίσου να κατανοήσουμε και να ορίσουμε τη ζωή και τη δράση μας.