Η παρουσία του Κωνσταντίνου Δεσποτόπουλου ήταν σαν μια σκέπη καλού για τον τόπο, ανάχωμα στο νόστο μιας Ελλάδας οικείας που η εικόνα της ξεμακραίνει συνεχώς.
Γι’ αυτό και η είδηση του μεγάλου του ταξιδιού την Κυριακή 7 Φεβρουαρίου, μια μέρα πριν τα 103 γενέθλιά του, σχεδόν σαν μη αναμενόμενη, έφερε μια ιδιαίτερη συγκίνηση σε όσους τον γνώριζαν και ανεκάλεσε μνήμες αγαθές προσφιλείς και επιβεβαιωτικές τής σπουδαίας διαδρομής του.
Ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1913 και ήρθε στην Αθήνα μετά τη Μικρασιατική καταστροφή μικρό παιδί το 1922 με την οικογένειά του και τη Σμύρνη μαζί. Από τότε δεν έπαψε να πλουτίζει με τη χαρισματική του προσωπικότητα το κοινωνικό, το πνευματικό και στη συνέχεια το πολιτικό γίγνεσθαι στην Ελλάδα. Νεαρός λόγιος, πανεπιστημιακός δάσκαλος, ένστολος αγωνιστής, μαχητής της Δημοκρατίας και του Δικαίου, κοινωνικός αγωνιστής, υπηρέτησε τους θεσμούς επάξια με γνώμονα ένα σταθερό και αμετάκλητο κώδικα αξιών χωρίς παλινωδίες απόλυτα εκτός χρόνου.
Ο διανοούμενος και η πολιτική Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, έγινε διδάκτορας το 1939, δίδαξε σαν υφηγητής Φιλοσοφία του Δικαίου 1945-1947, πολέμησε στη Μακεδονία σαν έφεδρος με ζήλο και ανδραγαθία, διατήρησε στενές σχέσεις με το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, έγινε πρόεδρος του Ελληνοσοβιετικού Συνδέσμου Νέων το 1945, απολύθηκε για το λόγο αυτό από το πανεπιστήμο και το 1947 εκτοπίστηκε στην Ικαρία και κατόπιν στη Μακρόνησο, όπου και έμεινε μέχρι το 1950 μια περίοδο για την οποία ποτέ δεν αναφέρεται στα κείμενά του ιδιαίτερα.
Από το 1967, ύστερα από μια πλούσια διδακτική και συγγραφική περίοδο, έζησε αυτοεξόριστος στη Γαλλία, στο Παρίσι κατά κύριο λόγο και στο Νανσύ σαν καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο. Στην επιστροφή του έγινε υπουργός Παιδείας το 1989 στην κυβέρνηση Γρίβα και το 1990 στην κυβέρνηση Ζολώτα. Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών το 1984 και πρόεδρος της το 1993. Τιμήθηκε από την ελληνική πολιτεία και ξένες ακαδημίες με σημαντικές διακρίσεις.
Η μακροχρόνια ερευνητική του προσπάθεια αντιπροσωπεύεται από την πλούσια βιβλιογραφική του παραγωγή με κύριους άξονες «Τη Φιλοσοφία του Δικαίου», που απετέλεσε από τους κύριους χώρους των πνευματικών του προβληματισμών. Την «Πολιτική Φιλοσοφία του Πλάτωνα», «Τα Ηθικά Β» με προσέγγιση στον Αριστοτέλη, στον οποίο και επανέρχεται στη μελέτη «Ο Αριστοτέλης για την Οικογένεια και την Δικαιοσύνη» και πολλά άλλα έργα. Μέχρι το τέλος δεν έπαψε να εργάζεται «αενάως» όπως ο ίδιος μας έλεγε. Τελευταίο έργο του το 2013 «Οι αναπολήσεις» α, β, γ τόμοι, μία προσωπική καταγραφή της ζωής του.
Ο μεγάλος φίλος μας Τον καθηγητή Κώστα Δεσποτόπουλο τον συναντήσαμε τα χρόνια της δικτατορίας στο Παρίσι. Ο ίδιος αυτοεξόριστος ακαδημαϊκός, φιλοξενούμενος σαν ερευνητής στην Διεθνή Πανεπιστημιούπολη και εμείς μια ομάδα πτυχιούχων φοιτητών από την Ελλάδα, σκορπισμένοι στα εθνικά φοιτητικά σπίτια με διαφορετικές ζωές, προορισμούς, ερωτήματα, αγωνίες, δυνατότητες και πίστη.
Σήμερα, μεγάλοι πια όσοι και όπου βρισκόμαστε, ακουμπάμε την απουσία του με άμετρη φιλικότητα, με την αλληλεγγύη εκείνων των δύσκολων καιρών, που επιτρέπουν ακόμη να καταθέσουμε στον κοινό λόγο τού εμείς τις αναμνήσεις και τις ευχαριστίες στο μεγάλο μας φίλο.
Στο χώρο που ζήσαμε μοιραστήκαμε τη φοιτητική οργανωμένη καθημερινότητα και τις χαρές στις φιλόξενες εστίες και τα μικρά φοιτητικά δωμάτια, που στέγασαν ατέλειωτες συζητήσεις και κάποτε μικρές γιορτές. Ζήσαμε εξισωτικά, κάτω από τις ιδιαιτερότητες και τις ψευδαισθήσεις εκείνων των χρόνων, δίχως ίσως να αποτιμήσουμε, πάρα πολύ αργότερα, την αγαθή τύχη αυτής της μαθητείας ζωής σε πολλαπλά επίπεδα.
Ο Κώστας Δεσποτόπουλος μας συντρόφευε συχνά. Ευπρεπής, χαμογελαστός, προσηνής με μια κίνηση γρήγορη, νεανική σχεδόν, που η άθληση, καθώς έλεγε, του είχε χαρίσει μαζί με την καλή υγεία και την προσαρμοστικότητα σε ασκητικές συνθήκες, είχε πάντοτε κάτι καλό να θυμηθεί. Ποτέ δεν έκανε σχόλια, ποτέ δεν δίχαζε, δεν ερμήνευε, αντιλαμβανόταν τα άρρητα λόγια του άλλου, παρέβλεπε τις αδεξιότητες και τα κενά και στήριζε ό,τι καλό κι αληθινό διέκρινε. Ήταν μια συμπεριφορά-μάθηση, που στο όρια του αψεγάδιαστου πληθυντικού του πειθαρχούσε τους γύρω του στη δική του πειθαρχία. Δίχως καμία σοβαροφάνεια, με μια αδιαόρατη γαλαντομία και μια μακρινή πολιτιστική παράδοση που άγγιζε στη Σμύρνη, που πάντα νοσταλγούσε. Ποτέ δεν εστίαζε στην ελαττωματικότητα, στη διδαχή των λέξεων. Μιλούσε με τη συμπεριφορά του, έδινε στον άλλον την ελευθερία των δικών του επιλογών. Ήταν αμετάθετα στραμμένος προς το καλό και το γενναιόδωρο εύρος της ψυχής. Ο κόσμος του στηριζόταν στην αγάπη των φίλων του, στην πιστότητα, την ενότητα της οικογένειας, την αδελφοσύνη, την ευγνωμοσύνη, το ορθό χιούμορ που φέρνει ανάπαυλα ψυχής και πόνο σε κανέναν.
Οι αναφορές της ζωής του ήταν άμεσα ή έμμεσα όλοι οι κόσμοι της Ελλάδας στο χρόνο και στο χώρο. Τα γεγονότα, οι άνθρωποι, οι μεγάλες αποφάσεις, η αρχαία γραμματεία, η ελληνική λογοτεχνία, τα γερμανικά κείμενα, η ρομαντική ποίηση όλα ήταν παρόντα, ένα βιωμένο όλο στο οποίο πρωταγωνιστούσαν σε διαφορετικούς χρόνους πρόσωπα, τόποι, ευτυχή και μη αποτελέσματα. Είναι ανεκτίμητη τιμή ότι ώρες αμέτρητες ακούσαμε τον Πλάτωνα να μας μιλά, τον Σικελιανό και τον Παλαμά να κάνει τον κόσμο μας καλύτερο και πιο όμορφο, τον Γκαίτε στα γερμανικά να μας μυεί στην τονικότητα της γλώσσας του.
Όσα μας έκανε να αγαπήσουμεΣε καμία πανεπιστημιακή διδασκαλία δεν μάθαμε για την Ελλάδα αυτό που μας έκανε ν’ αγαπήσουμε ο Κώστας Δεσποτόπουλος. Τις ατραπούς της ιστορίας και της πολιτικής, τη διάκριση του αληθούς και του αληθοφανούς στην επανάσταση, στον εμφύλιο, στις πολιτικές ισορροπίες. Ήταν αληθινά ο πιο σημαντικός δάσκαλος που συναντήσαμε και μάλιστα σε χρόνους τόσο άδηλους. Μας έδωσε τη δυνατότητα μιας δεύτερης ανάγνωσης της ιστορίας, πέρα από την εξωτερική παραθετική συλλογιστική των γεγονότων. Νομίζω ότι σ’ αυτό συντέλεσε η δική του καθαρότητα, επειδή ο ίδιος δεν διεκδικούσε τίποτε προσωπικά, είχε πάντα μια ελεύθερη κριτική ματιά. Επειδή είχε μια δυνατότητα να βλέπει τη συνθετότητα των ανθρώπων, κατάφερνε να αποκωδικοποιήσει τις συμπεριφορές των πρωταγωνιστών στα γεγονότα και να φθάνει σε ερμηνείες περισσότερο καθολικές.
Μέσα από τη γνώση και την ελευθερία του ο Κώστας Δεσποτόπουλος μας στήριξε πολλαπλά. Γι’ αυτά θα τον ευγνωμονούμε. Η μεγάλη διάρκεια της ιστορίας την οποία μας πρόσφερε, στέριωσε μέσα μας εκείνη τη δύσκολη εποχή την ελπίδα της αλλαγής. Τα πάντα συνέχεια του χθες θα είχαν και την καλή συνέχεια του αύριο.
Αυτή η πίστη που μας έδωσε και οι μεγάλοι ορίζοντες που μας άνοιξαν, ελευθέρωσαν τα όνειρά μας από κάθε υλιστικότητα και δώσαν στη ζωή το περιεχόμενο της πνευματικότητας και της δημιουργίας. Ελεύθερος ο ίδιος από τα μικρά πράγματα, χάρισε και σε μας αυτό το μέτρο που πάει πέρα από το επίκαιρο και το καθημερινό κι αναζητά αυτά που δυναμώνουν τον άνθρωπο,την ομορφιά και την εμβάθυνση της γνώσης. Η σταθερότητά του ήταν η πιο σημαντική μαρτυρία και υποθήκη ζωής.
Τον ευχαριστούμε γιατί χαρτογράφησε τους στόχους της ζωής μέσα από ένα σύστημα αξιών εμβαπτισμένο στην οικουμενικότητα του ευρωπαϊκού πνεύματος.
Δια χειρός Λίντας Παπαγαλάνη