Πώς ο πατέρας μου συνάντησε για τελευταία φορά τον Ιτζίκ Φέφερ Κυκλοφόρησε ο νέος τόμος 19 της Μαρξιστικής Σκέψης, αφιερωμένος στο εθνικό ζήτημα. Περιλαμβάνει κείμενα επιφανών μαρξιστών και άλλων προοδευτικών συγγραφέων, αλλά και πρόσφατες αναλύσεις. Το κείμενο που ακολουθεί αναφέρεται στις αναμνήσεις του διάσημου αφροαμερικανού τραγουδιστή Πολ Ρόμπσον από την επίσκεψή του στην ΕΣΣΔ το 1949, όταν είχε λάβει μαζική έκταση ο αντισημιτισμός. Στις 12 Αυγούστου 1952 εκτελέστηκαν, στη λεγόμενη «Νύχτα των δολοφονημένων ποιητών», μια σειρά διακεκριμένοι Εβραίοι διανοούμενοι και ποιητές, μεταξύ των οποίων και ο Ιτζίκ Φέφερ, που είχαν συλληφθεί το 1948-49.
Tου Πολ Ρόμπσον Jr*Είμαι μαζί σας εδώ σήμερα επειδή η εβραϊκή πολιτιστική παράδοση ήταν πάντα ένα μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς της οικογένειάς μου. Θυμάμαι ζωηρά πώς πάνω από 30 χρόνια πριν ο πατέρας μου με πήρε σε μια υπέροχη παράσταση των μικρών ιστοριών του Σόλεμ Αλέιχεμ από ένα θίασο μαύρων και λευκών ηθοποιών, ανδρών και γυναικών…
Είμαι επίσης μαζί σας γιατί ο Πολ Ρόμπσον ανέπτυξε μια στενή προσωπική φιλία με το διάσημο Σοβιετοεβραίο ηθοποιό, τον Σόλομον Μίκοελς, που δολοφονήθηκε το 1948 από τις σοβιετικές αρχές· και με τον ποιητή Ιτζίκ Φέφερ, των οποίων τη μνήμη τιμούμε σήμερα.
Το 1958 ο πατέρας μου έγραψε:
«Θυμάμαι το μεγάλο καλλιτέχνη Σόλομον Μίκοελς από την πρώτη μου επίσκεψη στη Μόσχα το 1934… Θυμάμαι την έξοχη παράστασή του στον Βασιλιά Λιρ του Σέξπιρ, και σκέφτομαι την εμφάνιση στη Ρωσία του Ίρα Άλντριτζ, του μεγάλου αφροαμερικανού ηθοποιού στον ίδιο ρόλο στα μέσα του 19ου αιώνα…
Ο Μίκοελς κι εγώ εμφανιστήκαμε, μαζί με τον ποιητή Φέφερ, σε μια τεράστια Συγκέντρωση Ειρήνης στο Πόλο Γκράουντς εδώ στη Νέα Υόρκη τον Ιούλιο του 1943.
Είχα αρκετές ευκαιρίες να συναντήσω τον Μίκοελς. Ήταν μια θερμή, πλούσια προσωπικότητα· μιλήσαμε για το θέατρο, διάφορες κουλτούρες, την ομοιότητα ανάμεσα στη νέγρικη και την εβραϊκή μουσική και τον πλούτο των διαφόρων κουλτούρων στις σοβιετικές δημοκρατίες. Τον θυμάμαι με τρυφερότητα, θαυμασμό και σεβασμό».
Η τελευταία συνάντησηΠολλά χρόνια πριν, ο πατέρας μου μου είπε μια δραματική ιστορία για μια συνάντηση που είχε με τον Ιτζίκ Φέφερ κατά την επίσκεψή του το 1949 στη Σοβιετική Ένωση…
Μόλις ο Πολ έφτασε στην ΕΣΣΔ κατά το ταξίδι του στα 1949, του έκανε εντύπωση η μοχθηρή επίθεση σε όλο τον Τύπο ενάντια στους «Κοσμοπολίτες» και τους «Σιωνιστές». Ο τόνος μερικών από τα άρθρα του θύμιζε τις εκκαθαρίσεις στα μέσα της δεκαετίας του ’30. Και μπορούσε να αισθανθεί τις υπόκωφες αντισημιτικές νότες στα κύρια άρθρα.
Βαθιά ανήσυχος για την τύχη πολλών φίλων του στην εβραϊκή πολιτιστική κοινότητα, ο Πολ προσπάθησε να έρθει σε προσωπική επαφή με αυτούς. Αφού ήταν πολιτισμένα αλλά αδυσώπητα επίμονος, οι οικοδεσπότες του κανόνισαν τελικά να έρθει ο Ιτζίκ Φέφερ να τον δει. (Ο Πολ δεν είχε τρόπο να γνωρίζει ότι ο Φέφερ είχε συλληφθεί στις 24 Δεκέμβρη του 1948).
Ένα απόγευμα ο Φέφερ ήρθε να επισκεφθεί τον Πολ. Τον συνόδευαν και έδειχνε πολύ καλά. Χαιρετίστηκαν εγκάρδια και άρχισαν μια ζωηρή συζήτηση στα ρωσικά. Αλλά ο Πολ γρήγορα πρόσεξε ότι τα σχόλια του Φέφερ ήταν σε διάσταση με τις χειρονομίες του.
Συνεχίζοντας μια «κανονική» συζήτηση, ο Πολ αποκρίθηκε σε αυτή τη «σωματική γλώσσα» και με τη βοήθεια λίγων χειρόγραφων λέξεων και φράσεων (που ο Πολ κατέστρεψε αργότερα) ο Φέφερ του «είπε» μια τρομερή ιστορία με το λαθραίο τρόπο του.
Το δωμάτιο είχε κοριούς. Ο Μίκοελς είχε δολοφονηθεί την προηγούμενη χρονιά με προσωπική διαταγή του Στάλιν. Ο Φέφερ βρισκόταν σε μεγάλο πρόβλημα και πολλοί από τους πιο επιφανείς Εβραίους είχαν ήδη συλληφθεί. Θα έρχονταν για τους υπόλοιπους πολύ σύντομα. Υπήρχε λίγη ελπίδα για τον καθένα τους, περιλαμβανόμενου του Φέφερ (εδώ ο Φέφερ έσυρε το χέρι του στο λαιμό του). Και μόλις είχε διεξαχθεί μια εκκαθάριση του Κόμματος στο Λένινγκραντ -όπως στις απαίσιες μέρες του 1937.
Όταν ο Φέφερ σηκώθηκε για να φύγει, αυτός και ο Πολ αγκαλιάστηκαν σαν αδέλφια· και οι δυο τους είχαν δάκρυα στα μάτια, επειδή γνώριζαν ότι πιθανά έβλεπαν ο ένας τον άλλο για τελευταία φορά.
Η δύναμη της τέχνηςΑμέσως μετά, ο Πολ τραγούδησε σε ένα κοντσέρτο στη μεγαλύτερη αίθουσα συναυλιών του Λένινγκραντ -μιας ηρωικής πόλης που είχε αντέξει σε μια παρατεταμένη και ερημωτική ναζιστική πολιορκία στην οποία εκτιμάται ότι χάθηκαν ένα εκατομμύριο πολίτες της. Αφού τέλειωσε το «Όουλντ μαν ρίβερ», το τελευταίο τραγούδι στο πρόγραμμα, ανακοίνωσε ότι θα τραγουδούσε μόνο ένα τελευταίο τραγούδι –ένα ιδιαίτερο τραγούδι που είχε μόλις μάθει.
Μετά ο Πολ μίλησε με μεγάλη συγκίνηση για τους βαθείς και διαρκείς πολιτιστικούς δεσμούς ανάμεσα στις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Σοβιετική Ένωση, το μεγάλο Εβραίο συγγραφέα Σόλεμ Αλέιχεμ και τους σοβιετικούς και αμερικανούς συγγραφείς και ηθοποιούς που συνέχιζαν την παράδοσή του. Στο τέλος μίλησε για τη στενή προσωπική φιλία του με τον Μίκοελς και τον Φέφερ, και τη μεγάλη του ευχαρίστηση που συνάντησε ξανά τον Φέφερ.
Καθώς τα έλεγε αυτά, είχε απλωθεί σιγή στο ακροατήριο. Ο Πολ πήρε μια βαθιά ανάσα και εξήγησε το τραγούδι που επρόκειτο να τραγουδήσει -το τραγούδι του Χιρς Γκλικ για τους Εβραίους παρτιζάνους μαχητές που έγινε ο ύμνος της εβραϊκής αντίστασης. Θα το τραγουδούσε στα εβραϊκά, αλλά πρώτα απάγγειλε τους στίχους του στα ρώσικα:
Ποτέ μην πεις πως έφτασες οριστικά στο τέλος
Όταν ο μολυβένιος ουρανός προμηνά ένα μαύρο μέλλον
Γιατί σίγουρα η ώρα που λαχταράμε θα έλθει
Και τα βήματά μας κραταιά θα αντηχούν: επιζούμε!
Όταν τέλειωσε το τραγούδι υπήρξε μια μακριά στιγμή πλήρους σιγής. Μετά όλο το ακροατήριο αποκρίθηκε με ένα κατακλυσμιαίο ρεύμα συγκίνησης. Οι επευφημίες διαπέρασαν την αίθουσα κατά κύματα, δυναμώνοντας, κοπάζοντας και μετά δυναμώνοντας πάλι σε διαρκώς αυξανόμενη ένταση.
Ένδειξη η μεταχείριση των μειονοτήτωνΚαθώς κοίταζε το κοινό, ο Πολ είδε ένα εκπληκτικό θέαμα. Πολλοί άνθρωποι, συχνά εντελώς ξένοι που απλά συνέβαινε να κάθονται ο ένας πλάι στον άλλο, στράφηκαν στο διπλανό τους -δειλά στην αρχή- και μετά αγκαλιάστηκαν. Μερικοί δάκρυζαν ανοικτά πάνω στους ώμους του άλλου. Εβραίοι διανοούμενοι και ρώσοι κομματικοί αξιωματούχοι είχαν καεί το ίδιο από την καταστροφική μηχανή του Στάλιν, που είχε ρημάξει τους αγαπημένους τους. Εκείνη τη στιγμή όλοι ήταν ενωμένοι από το φάσμα του ναζιστικού Ολοκαυτώματος και η εξέγερση του Γκέτο της Βαρσοβίας είχε με μια έννοια συγχωνευθεί με τα δεινά του Λένινγκραντ στη διάρκεια του πολέμου.
Τέλος, είμαι μαζί σας σήμερα επειδή ως μαύρος Αμερικανός έχω οξεία επίγνωση ότι η μεταχείριση των μειονοτήτων από οποιοδήποτε καθεστώς είναι μια από τις θεμελιώδεις ενδείξεις του δίκαιου χαρακτήρα της εξουσίας του. Η μεταχείριση των Εβραίων και της κουλτούρας τους στη Σοβιετική Ένωση είναι ένα από τα σημαντικά μέτρα της υγείας ή της ασθένειας της σοβιετικής κοινωνίας ως όλο. Η καταπίεση της εβραϊκής κουλτούρας στα τελευταία 40 χρόνια βρίσκεται σε δραματική αντίθεση με την ανθηρή ανάπτυξή της στα χρόνια αμέσως μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση και είναι ένα σημάδι υποχώρησης στη σοβιετική κουλτούρα.
Πώς να παραμείνεις σιωπηλός...Ναι, υπάρχει αντισημιτισμός στην ΕΣΣΔ! Ναι, έχει αγνοηθεί, παραβλεφθεί και μερικές φορές ακόμη και προκληθεί από το επίσημο κράτος και τον κομματικό μηχανισμό.
Και ναι, ο Στάλιν προσωπικά, για μια περίοδο πολλών χρόνων, ήταν υπεύθυνος για πολλές αντισημιτικές πολιτικές και πράξεις.
Πρέπει να είναι κανείς τυφλός και κουφός για να μη βλέπει και να μην ακούει αυτό το κακό. Πρέπει να καταπνίξει κανείς τη μνήμη και το λογικό του για να παραμείνει σιωπηλός…
Όμως οι Εβραίοι της Σοβιετικής Ένωσης, στις θυσίες τους κατά την Οκτωβριανή Επανάσταση, τον εμφύλιο πόλεμο και τα πιο δύσκολα χρόνια της οικοδόμησης της ΕΣΣΔ, δεν υστερούσαν απέναντι σε καμιά άλλη εθνική ομάδα του ρωσικού λαού. Πάνω από 500.000 υπηρέτησαν με τιμή στις ένοπλες δυνάμεις στον πόλεμο ενάντια στο φασισμό, και οι Εβραίοι υπέφεραν περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο τμήμα του σοβιετικού πληθυσμού – 2.000.000 ή 40% του πληθυσμού της ΕΣΣΔ δολοφονήθηκε από τους ναζί…
Η δολοφονία των 24 Σοβιετοεβραίων πολιτιστικών ηγετών, 29 χρόνια πριν από σήμερα, δεν ήταν μόνο μια τραγωδία για τον εβραϊκό λαό. Ήταν ιδιαίτερα μια ρωσική τραγωδία και μια τραγωδία για όλους εκείνους που πιστεύουν στο σοσιαλισμό. Γιατί αυτοί οι Εβραίοι μάρτυρες ήταν θαρραλέοι μαχητές στην υπόθεση του σοσιαλισμού, και η αυθαίρετη τρομοκρατία που τους εξάλειψε καταβρόχθισε όλους τους λαούς της ΕΣΣΔ. Η τυραννία, όπως η ελευθερία, είναι αδιαίρετη.
* Ιστορικός και συγγραφέας, γιος του διάσημου aφροαμερικανού τραγουδιστή, ηθοποιού, ακτιβιστή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και κομμουνιστή αγωνιστή Πολ Ρόμπσον. Το παρόν κείμενο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Jewish Currents», Νοέμβριος 1981.