Το 1917 το Καραμπάχ αποσπάστηκε από τη ρωσική αυτοκρατορία και τη διοίκησή του ανέλαβε η «Συνέλευση των Αρμενίων». Το 1920 έγινε πόλεμος μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν, που σταμάτησε με την εμπλοκή του Κόκκινου Στρατού. Μετά την ένταξη των δύο χωρών στη Σοβιετική Ένωση, στις 5 Ιουλίου 1921, αποφασίστηκε το Ναγκόρνο-Καραμπάχ να ανήκει στο Αζερμπαϊτζάν, έχοντας ευρεία περιφερειακή αυτονομία. Η διένεξη μεταξύ των δύο κοινοτήτων έχει βαθιές ιστορικές ρίζες. Στα χρόνια, όμως, της περεστρόικα, ιδιαίτερα την περίοδο 1987-1988, παρατηρήθηκε κατακόρυφη αύξηση του εθνικισμού και στην Αρμενία και στο Αζερμπαϊτζάν. Το 1988 η αυτόνομη περιοχή του Ναγκόρνο-Καραμπάχ ανακοίνωσε την έξοδό της από το Αζερμπαϊτζάν. Η διένεξη μετατράπηκε σε σύρραξη μεταξύ των δύο σοβιετικών δημοκρατιών. Οι σεισμοί της Αρμενίας οδήγησαν σε προσωρινό σταμάτημα της σύρραξης, κάτι που δεν κατόρθωσε να κάνει η σοβιετική ηγεσία. Η αντιπαράθεση μεταξύ των δύο πλευρών αποτέλεσε μια από τις αφορμές για την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Κατά την περίοδο 1992-1994 έγιναν μεγάλες στρατιωτικές επιχειρήσεις ευρείας κλίμακας και από τις δύο πλευρές για τον έλεγχο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ και των γύρω περιοχών. Μετά το τέλος των εχθροπραξιών, το Αζερμπαϊτζάν έχασε τον έλεγχο, σχεδόν ολοκληρωτικά, του Ναγκόρνο-Καραμπάχ και επτά ακόμη περιοχών. Η ηγεσία της μη αναγνωρισμένης Δημοκρατίας του Ναγκόρνο-Καραμπάχ κήρυξε την ανεξαρτησία της περιοχής και ανέπτυξε πολύπλευρες σχέσεις με την Αρμενία. Τότε συστάθηκε η «ομάδα επαφής του Μίνσκ του ΟΑΣΕ», στην οποία είναι συμπρόεδροι η Ρωσία, η Γαλλία και οι ΗΠΑ, ενώ συμμετέχουν επίσης η Λευκορωσία, η Γερμανία, η Ιταλία, η Σουηδία και η Φινλανδία. Η Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν συμμετέχουν στις συνόδους ως οι δύο πλευρές της διένεξης, ενώ δεν συμμετέχει το Ναγκόρνο-Καραμπάχ μετά από απαίτηση του Αζερμπαϊτζάν.
Η Αρμενία θεωρεί ότι η διενέργεια δημοψηφίσματος για το στάτους της περιοχής μπορεί να δώσει λύση. Η αρμένικη κυβέρνηση υποστηρίζει με κάθε μέσο τη Δημοκρατία του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, χωρίς όμως να συμφωνεί με την ανεξαρτησία της. Θα προτιμούσε να αποτελεί τμήμα της Αρμενίας με κάποια αυτονομία.
Το Αζερμπαϊτζάν υποστηρίζει ότι το Ναγκόρνο-Καραμπάχ και επτά ακόμη περιοχές αποτελούν μέρος της επικράτειάς του, έχουν καταληφθεί από την Αρμενία και ζητάει την επιστροφή τους ακόμη και με πόλεμο. Ένα στοιχείο που δείχνει την περιπλοκότητα στην περιοχή είναι η Αυτόνομη Δημοκρατία του Ναχιτσεβάν, που βρίσκεται στα νοτιοδυτικά της Αρμενίας, ξεκομμένη τελείως γεωγραφικά από το Αζερμπαϊτζάν, αν και ανήκει σ’ αυτό. Οι τελευταίοι Αρμένιοι εκδιώχθηκαν από το Ναχιτσεβάν το 1989.
Οι πολεμικές συγκρούσεις (1992-1994) άφησαν 17.000 νεκρούς (11.000 από το Αζερμπαϊτζάν και 6.000 από την Αρμενία). 390.000 Αρμένιοι από το Αζερμπαϊτζάν πήραν το δρόμο της προσφυγιάς και 360.000 Αζέροι από την Αρμενία και το Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Μετά το 1994, υπήρχε στην περιοχή κατάπαυση του πυρός με πολλά προβλήματα, αλλά χωρίς γενικευμένες πολεμικές συγκρούσεις. Το Σάββατο 2 Απριλίου, ξέσπασαν σφοδρές μάχες ευρείας κλίμακας με άρματα μάχης, πυροβολικό και αεροπορικούς βομβαρδισμούς. Οι μάχες αυτές κράτησαν μέχρι την Τρίτη 6 Απριλίου, όπου συμφωνήθηκε κατάπαυση του πυρός και κόστισαν τη ζωή τουλάχιστον 64 ατόμων. Το Αζερμπαϊτζάν ζητάει την επιστροφή του Ναγκόρνο-Καραμπάχ και των επτά περιοχών. Η Αρμενία υποστηρίζει, ότι το Ναγκόρνο-Καραμπάχ δεν ανήκει στο Αζερμπαϊτζάν και ότι οι γύρω περιοχές καταλήφθηκαν για να αποτελέσουν ζώνη ασφαλείας και να μετατοπιστεί η γραμμή του μετώπου. Υπάρχει πρόταση από την «ομάδα επαφής του Μίνσκ» για ανταλλαγή εδαφών μεταξύ των δύο πλευρών. Να δοθεί, δηλαδή, ένας διάδρομος στο Αζερμπαϊτζάν για επικοινωνία με το Ναχιτσεβάν και ένας διάδρομος στην Αρμενία για επικοινωνία με το Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Μέχρι στιγμής, καμία από τις δύο πλευρές της διένεξης δεν συμφωνεί.
Η στάση της ΡωσίαςΑρκετοί αναλυτές θεωρούν, ότι οι πολεμικές συγκρούσεις για το Ναγκόρνο-Καραμπάχ είναι απόρροια της κρίσης στις σχέσεις μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας. Η Ρωσία δηλώνει ότι δεν θα αφήσει σε καμία περίπτωση να συνεχιστούν οι πολεμικές συγκρούσεις. Οι σχέσεις της με την Αρμενία είναι εξαιρετικές. Τελευταία, η Αρμενία συμμετέχει στην Ευρασιατική Οικονομική Ένωση. Η Ρωσία, όμως, έχει πολύ καλές σχέσεις και με το Αζερμπαϊτζάν τα τελευταία χρόνια. Οι τρεις χώρες συμμετέχουν και στην Κοινοπολιτεία Ανεξαρτήτων Κρατών. Επομένως, η Ρωσία εμφανίζεται ιδιαίτερα προσεκτική και σε καμία περίπτωση δεν επιθυμεί να πάρει το μέρος της μιας ή της άλλης πλευράς. Οι δύο χώρες του Καυκάσου είναι συστατικά μέρη του μετα-σοβιετικού χώρου, που αποτελεί ζώνη ζωτικών συμφερόντων για τη Ρωσία, σύμφωνα με το διπλωματικό δόγμα του Κρεμλίνου. Στην ίδια τη Ρωσία ζουν μερικά εκατομμύρια Αρμενίων και Αζέρων. Ο αριθμός τους αυξήθηκε ραγδαία λόγω της διάλυσης της Σοβιετικής Ένωσης και του πολέμου. Η επέκταση των συγκρούσεων στα νότια ρωσικά σύνορα θα δημιουργούσε πολλά προβλήματα στη Ρωσία.
Η ζώνη των συγκρούσεων βρίσκεται πολύ κοντά στις εμπόλεμες περιοχές της Συρίας και του Ιράκ. Λίγο πιο κάτω βρίσκεται η Υεμένη. Μια επιπλέον ανάφλεξη θα επιβάρυνε πολύ την κατάσταση στην περιοχή της Μεγάλης Μέσης Ανατολής.
Ίσως από την ανάφλεξη να επωφελείται η Δύση, η οποία επιδιώκει τη δημιουργία ενός «αντιρωσικού τείχους» από τη Βαλτική μέχρι την Κασπία. Για να γίνει κάτι τέτοιο, πρέπει να αποσπαστούν η Ουκρανία και το Αζερμπαϊτζάν από τη ρώσικη σφαίρα επιρροής.
Η στάση της ΤουρκίαςΟ τούρκος πρόεδρος, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, δήλωσε την περασμένη Δευτέρα, ότι το Ναγκόρνο-Καραμπάχ οπωσδήποτε θα επιστρέψει αργά ή γρήγορα στο Αζερμπαϊτζάν. Το βράδυ της επόμενης μέρας, ο υπουργός εξωτερικών της Τουρκίας αναδιπλώθηκε δηλώνοντας ότι η χώρα του δεν σπρώχνει το Μπακού σε πόλεμο. Με τις δηλώσεις αυτές η Τουρκία επιδιώκει να προσελκύσει τους πληθυσμούς των τουρκογενών χωρών της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Η πρώτη προσπάθεια ενίσχυσης της επιρροής της σ’ αυτές τις περιοχές έγινε τη δεκαετία του ’90, χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία. Η Μόσχα καλεί την Άγκυρα να σταματήσει να ανακατεύεται σε υποθέσεις γειτονικών χωρών. Η Άγκυρα ανταπάντησε ότι η Μόσχα υποδαυλίζει το νέο γύρο συγκρούσεων, στηρίζοντας την Αρμενία.
Μιχάλης Πέρας