Σημαντικό αφιέρωμα, φόρος τιμής στις ανεξάρτητες κινηματογραφίστριεςΚατερίνα Θωμαδάκη και Μαρία ΚλωνάρηΤο περίφημο εθνικό μουσείο Jeu de Paume του Παρισιού φιλοξενεί αυτόν τον καιρό (26/4 έως 21/5/2016) ένα σημαντικό αφιέρωμα, φόρο τιμής στις ανεξάρτητες κινηματογραφίστριες Κατερίνα Θωμαδάκη και Μαρία Κλωνάρη. Δύο χρόνια μετά τον ξαφνικό χαμό της Μαρίας Κλωνάρη, η εντυπωσιακής διάρκειας αναδρομική αυτή παρουσίαση, η μεγαλύτερη και πληρέστερη μέχρι σήμερα ρετροσπεκτίβα του πολυσχιδούς τους έργου, ξαναφέρνει στο προσκήνιο τη ριζοσπαστική τους τέχνη που συνενώνει τον πειραματικό κινηματογράφο, την περφόρμανς και την εγκατάσταση. Φιλμ, ηχοταινίες, φωτογραφίες και ομιλίες σε αλληλοδιαδοχή θα φωτίσουν συνθετικά τις πολλαπλές πτυχές του έργου των δύο καλλιτέχνιδων, ενός έργου ταυτόχρονα ποιητικού και έμπρακτα πολιτικού. Χρησιμοποιώντας ως βάση τη χαρακτηριστική στο έργο τους αρχή του διαλόγου, η ρετροσπεκτίβα συνοδεύει την παρουσίαση των ταινιών τους με διάφορες συναντήσεις, ενώ θα εμψυχώνεται από την αδιάκοπη δημιουργική παρουσία της ίδιας της Κατερίνας Θωμαδάκη και είναι αφιερωμένη στη Μαρία Κλωνάρη.
Αναγνωρισμένες διεθνώς και αναγνωρίσιμες ως αδιαχώριστο καλλιτεχνικό δίδυμο, οι Κατερίνα Θωμαδάκη και Μαρία Κλωνάρη, που από 1975 έζησαν και εργάστηκαν στο Παρίσι, είναι περιορισμένα γνωστές στο φιλότεχνο κοινό της Ελλάδας, αφού το πρωτοποριακό και πολυσχιδές έργο τους έχει ελάχιστα και μόνο αποσπασματικά εμφανιστεί στη χώρα μας.
To 2002 τα Γαλλικά Αρχεία Κινηματογράφου αναγνωρίζοντας το πρωτοποριακό κινηματογραφικό έργο τους, ως μέρος της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, αποφάσισαν ένα πολυδάπανο επιχείρημα, την αποκατάσταση σε 35mm μεγάλου μήκους ταινιών που οι δύο καλλιτέχνιδες είχαν γυρίσει κατά τις δεκαετίες ’70 και ’80 σε super 8. Έκτοτε οι αποκαταστημένες ταινίες τους παρουσιάζονται συνεχώς από μεγάλα μουσεία και ταινιοθήκες.
Τo 2006 εκδόθηκε σημαντικός τόμος για το έργο τους με τίτλο: Klonaris/Thomadaki, Le Cinéma corporel, [Σωματικός κινηματογράφος], επιστημονική διεύθυνση Cécile Chich με πρόλογο της διάσημης φιλοσόφου Marie-José Mondzain, εκδ. L’ Harmattan, Παρίσι.
To 2008 οργανώθηκε διεπιστημονικό συνέδριο σχετικά με το έργο τους στο Εθνικό Ινστιτούτο Ιστορίας της Τέχνης στο Παρίσι, με συμμετοχή είκοσι ερευνητών. Την ίδια χρονιά προσκλήθηκαν να συμμετάσχουν στο πρόγραμμα εγκαινίων του αφιερώματος στο γαλλικό πειραματικό κινηματογράφο της Tate Modern στο Λονδίνο. Το 2009 επιλέχθηκαν για το εορταστικό αφιέρωμα στα 40 χρόνια των Γαλλικών Αρχείων Κινηματογράφου, ενώ το 2010 ήσαν οι μόνες Ελληνίδες που συμμετείχαν στην πολυσυζητημένη έκθεση «Elles» του Κέντρου Πομπιντού, που παρουσιάσε ιστορικά έργα γυναικών καλλιτέχνιδων από τις συλλογές του Εθνικού Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης.
Σώματα αντιφρονούνταΗ Maud Jacquin γράφει στο δελτίο Τύπου του Μουσείου: Ο κινηματογράφος της Κατερίνας Θωμαδάκη και της Μαρίας Κλωνάρη είναι πάνω από όλα ένας κινηματογράφος εξέγερσης. Στα μέσα της δεκαετίας του ’70, οι δύο αυτές θεμελιώδεις μορφές της κινηματογραφικής πρωτοπορείας έκαναν ταυτόχρονα θεωρία και πράξη αυτό που ονόμασαν Σωματικό Κινηματογράφο, ανάγοντας το σώμα και τη γυναικεία ταυτότητα σε αντικείμενο εικαστικής και πολιτικής εξερεύνησης. Στα χέρια τους, ο κινηματογράφος γίνεται ισχυρό εργαλείο ανατροπής του δυτικού πατριαρχικού φαντασιακού και αποσταθεροποίησης των κωδικοποιήσεων του σώματος και των αναπαραστάσεών του.
Στις πρώτες ταινίες τους και στο «διευρυμένο» τους κινηματογράφο, η επανεφεύρεση του σώματος και της γυναικείας επιθυμίας περνά από την αναπαράσταση του ίδιου του εαυτού τους, αλλά και από την εικονοποίηση του ασυνείδητου μέσω μυστηριακών μη κωδικοποιημένων τελετών, που είναι βαθειά εμποτισμένες από ένα διαπολιτισμικό φαντασιακό με ρίζες τόσο στην αρχαία Ελλάδα και Αίγυπτο, όσο και σε άλλους παλαιούς πολιτισμούς. Πολύ σύντομα, οι Θωμαδάκη/Κλωνάρη θα καταλύσουν τα όρια της σεξουαλικής ταυτότητας μέσω μιας απεικόνισης του σώματος πέρα από νόρμες. Μιλούν τότε για «σώματα αντιφρονούντα», όπως για παράδειγμα ο διαφυλετικός Άγγελος και ο Ερμαφρόδιτος, δίνοντας σάρκα μέσα από τα multimedia έργα τους, που είναι καθαυτά υβριδικά και πολύμορφα, σε μια ρηξικέλευθη και προφητική σκέψη περί φύλου και διαφυλετικότητας.
Μια ελεύθερη διαδικασία μεταμόρφωσηςΓια τις Θωμαδάκη/Κλωνάρη, η ανατροπή των κυρίαρχων συμβολικών συστημάτων δεν μπορεί να είναι ξέχωρη από μια διαρκώς ανανεούμενη και ριζική διερώτηση πάνω στις συμβατικές χρήσεις του κινηματογραφικού μέσου: αναδιαγράφουν, έτσι, τις σχέσεις μεταξύ κινηματογραφίστριας και κινηματογραφούμενου, επανεφευρίσκοντας τον κινηματογράφο ως μια εμπειρία πρώτιστα σωματική, η οποία εγκαλεί όλες τις αισθήσεις και όχι μόνο την όραση. Ταυτόχρονα, διασταυρώνουν τα καλλιτεχνικά μέσα και επεκτείνουν την εικόνα πέραν των ορίων της οθόνης. Εκεί όπου ο εμπορικός κινηματογράφος αποφασίζει εκ των προτέρων τη θέση που παρέχει στο θεατή, οι μη αφηγηματικές ταινίες των δύο καλλιτέχνιδων καλλιεργούν με φροντίδα μια ριζικά διαφορετική σχέση μαζί του, τον καλούν σε μια ελεύθερη διαδικασία μεταμόρφωσης, με την προϋπόθεση να εγκαταλειφθεί στην υπνωτιστική εξουσία των εικόνων.
Ο κινηματογράφος τους διαποτίζεται επίσης από μια ηθική της Σχέσης. Προερχόμενο από μία «διπλή δημιουργό γυναίκα», το έργο τους εχει τις ρίζες και τα θεμέλιά του στην εξερεύνηση της σχέσης μεταξύ δύο υποκειμενικοτήτων, στο Μυστικό Διάλογο (τίτλος και μίας από τις ταινίες τους) που διαμορφώνεται μεταξύ δύο σωμάτων, μεταξύ δύο φαντασιών. Μέσα από το διάλογο αυτό, που μετατρέπει την ταινία σε ένα χώρο δια-σωματικό, γεννιέται ένα από τα βασικά στοιχήματα που διαπερνούν το έργο τους: πρόκειται για το σπάσιμο των διαδικών συστημάτων και το άνοιγμα ενδιάμεσων εκτάσεων μεταξύ του εαυτού και του Άλλου, αλλά και μεταξύ πραγματικού και φανταστικού, σώματος και νοητικού σύμπαντος, αρσενικού και θηλυκού, δυτικών και μη δυτικών πολιτισμών, μικρόκοσμου και μακρόκοσμου.
Μιράντα Τερζοπούλου