Του Bulent Gokay*Οι δύο καμπάνιες (παραμονής και αποχώρησης) καταβάλλουν τεράστια προσπάθεια, εν όψει του προσεχούς δημοψηφίσματος για την ΕΕ στο Ηνωμένο Βασίλειο. Η επιλογή μεταξύ παραμονής και αποχώρησης παρουσιάζεται και από τις δυο πλευρές, ως η σημαντικότερη απόφαση που θα πάρουν οι ψηφοφόροι του ΗΒ κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Και τα δύο στρατόπεδα υπερβάλλουν σχετικά με τα οφέλη και τους κινδύνους των δύο πιθανών αποτελεσμάτων. Στην πραγματικότητα, όποια και αν είναι η απόφαση, λίγο θα αλλάξει το γενικό πλαίσιο της σχέσης του ΗΒ με την Ευρώπη και τους θεσμούς της. Τίποτα δεν θα είναι τόσο καλό εκτός ΕΕ, όσο το στρατόπεδο της αποχώρησης υπονοεί. Από την άλλη, ο κόσμος δεν θα καταρρεύσει, όπως προειδοποιεί το στρατόπεδο της παραμονής. Το πιθανότερο σενάριο είναι ότι τα πράγματα θα παραμείνουν ως έχουν, όποιο και αν είναι το αποτέλεσμα. Άλλωστε, το δημοψήφισμα προέκυψε, όχι από κάποια λαϊκή απαίτηση, αλλά, ουσιαστικά, από τις προσπάθειες του Κάμερον, να εμποδίσει περαιτέρω καταστροφικές διασπάσεις στο Κόμμα των Συντηρητικών, κυρίως λόγω της ανόδου του UKIP (Νάιτζελ Φάρατζ).
Σε έναν κόσμο που αλλάζειΟ κόσμος έχει αλλάξει πολύ τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Ως αποτέλεσμα της αυξανόμενης οικονομικής ισχύος των αναδυόμενων δυνάμεων και της επιβράδυνσης των οικονομιών του πυρήνα της δύσης, η προηγούμενη παγκόσμια τάξη, στην οποία ηγεμονεύανε ΗΠΑ - Δυτική Ευρώπη, έχει αισθητά εξασθενήσει. Βρίσκεται παγκοσμίως σε εξέλιξη μια δομική μετατόπιση ισχύος στην Ανατολή (Κίνα, Ινδία, Βραζιλία, Ρωσία, Νότιος Αφρική, Ινδονησία και λοιπές αναδυόμενες οικονομίες) και οι αιτίες αυτής της μετατόπισης βρίσκονται στην παρακμή του Αγγλοαμερικανικού πυρήνα κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1960. Είναι κυριολεκτικά αδύνατο να ανακτήσουν οι ΗΠΑ τη δύναμη που απολάμβαναν τις δεκαετίες του 1940 και 1950. ΟΙ ΗΠΑ μπορεί να παραμείνουν μια μεγάλη δύναμη μεταξύ άλλων, αλλά δεν πρόκειται να ανακτήσουν την θέση της υπερδύναμης. Η αποσάθρωση της βιομηχανικής βάσης της αγγλοαμερικανικής οικονομίας συνοδεύτηκε από την αύξηση της παραγωγικότητας στην παγκόσμια Ανατολή, και ειδικότερα στην Κίνα και την Ινδία, που λειτουργούν σε συνεχώς μεγαλύτερες οικονομίες κλίμακας, τέτοιες που μπροστά τους θα έμοιαζαν μικροσκοπικές οι αντίστοιχες της αγοράς των Ηνωμένων Πολιτειών.
Φαίνεται ότι η εποχή της κυριαρχίας μιας και μοναδικής υπερδύναμης έχει περάσει ανεπιστρεπτί. Ο αντίκτυπος των νέων δυνάμεων είναι τόσο μεγάλος, που το κέντρο βάρους της παγκόσμιας κοινότητας έχει ήδη μετατοπιστεί. Παρά την επιβράδυνση της Κίνας, της Ινδίας και άλλων αναδυόμενων οικονομιών, η παγκόσμια Ανατολή συνεχίζει να μεγεθύνεται πολύ γρηγορότερα από τον αναπτυγμένο κόσμο. Όλες οι προβλέψεις δείχνουν ότι μέχρι το 2030, το ΑΕΠ της Κίνας θα αποτελεί το 20% του παγκόσμιου, ξεπερνώντας τόσο τις ΗΠΑ, όσο και την ΕΕ.
Γίγαντας νάνοςΠώς επιδρούν οι μεταβολές αυτές στη θέση της ΕΕ στον παγκόσμιο καταμερισμό ισχύος; Τη δεκαετία 1995 – 2005 η ΕΕ φάνταζε μια ανερχόμενη παγκόσμια δύναμη. Η Δυτική Ευρώπη θεωρούταν μια από τις σταθερότερες και πιο ευημερούσες περιοχές του πλανήτη. Την τελευταία δεκαετία, όμως, οι μεταβολές υπήρξαν δραματικές. Σήμερα, οι προοπτικές της Ευρώπης είναι αβέβαιες και αυτή μοιάζει περισσότερο με μια περιφερειακή δύναμη, παρά με έναν παγκόσμιο γίγαντα. Ακόμα και σε διεθνείς συνδιασκέψεις, όπως του ΔΝΤ ή των G20, η φωνή των ευρωπαϊκών δυνάμεων καλύπτεται από αυτές των ΗΠΑ, της Κίνας, της Βραζιλίας και της Ινδίας. Σε πολλά διεθνή μέτωπα η ΕΕ φαίνεται να παίζει δευτερεύοντα ρόλο.
Η Ευρώπη αντιμετωπίζει μεγάλες προκλήσεις. Το πιθανότερο σενάριο είναι ότι τα επόμενα 10 με 15 χρόνια θα παρουσιάζει μικρή ή καθόλου μεγέθυνση. Οκτώ χρόνια μετά τη μεγαλύτερη οικονομική κρίση από την εποχή της Μεγάλης Ύφεσης, καμία από τις υποκείμενες αντιθέσεις των ευρωπαϊκών οικονομιών δεν έχει λυθεί. Δομικές ανισορροπίες και βαθιά ριζωμένες τάσεις βάθυναν την οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση και οι προοπτικές φαίνονται ζοφερές. Εκατοντάδες δισ. δόθηκαν για να σώσουν τις τράπεζες και τους χρηματοπιστωτικούς οίκους. Αυτή η μεγάλης κλίμακας διάσωση, αντί να φτάσει στη ρίζα του προβλήματος, ενίσχυσε τη συστημική αστάθεια. Πρόσφατα, η Παγκόσμια Τράπεζα προειδοποίησε ότι η Ευρώπη μπορεί να δημιουργήσει μια παγκόσμια κρίση ανάλογη αυτής που δημιούργησε η κατάρρευση της Λίμαν Μπράδερς, με φρικτές επιπτώσεις για όλες τις δυτικές οικονομίες.
Λείπουν οι απαντήσειςΟκτώ χρόνια μετά την αρχή της οικονομικής κρίσης, γίνεται προφανές ότι μια νέα περίοδος έντονα κρισιακή καθηλώνει την παγκόσμια οικονομία. Ο δυτικός κόσμος στο σύνολό του μαστίζεται από μεγάλα ποσοστά ανεργίας, κατασχέσεις, χρεοκοπίες, και αγορές ακινήτων σε ύφεση, χωρίς να φαίνεται κανένα ίχνος ανάκαμψης. Σε πολλές ευρωπαϊκές οικονομίες η ανεργία βρίσκεται στα υψηλότερα επίπεδα από τη δεκαετία του 1930.
Αυτές οι τρομερές συνθήκες συνοδεύονται από την άνοδο των πιο επιθετικών μορφών εθνικισμού και ξενοφοβίας. Η αντιμουσουλμανική και αντιμεταναστευτική προπαγάνδα παρέχει τα βολικά εξιλαστήρια θύματα για την κοινωνικοοικονομική κρίση, που πολλαπλασιάστηκε από τα μέτρα λιτότητας και την επίσημη ανοχή των ακροδεξιών και φασιστικών κινημάτων σε μεμονωμένες χώρες της Ευρώπης. Τα μέτρα που πάρθηκαν εναντίον των εργαζομένων και των προσφύγων (φράχτες, στρατόπεδα συγκέντρωσης, αστυνομική βία και διώξεις) εξανέμισαν τις πρότερες σοσιαλδημοκρατικές και φιλελεύθερες αξιώσεις. Τα βασικά χαρακτηριστικά του αποικιακού παρελθόντος της ηπείρου -ρατσισμός, ιμπεριαλισμός, ιεραρχική δομή- αναδύονται ξανά.
Καμιά από τις δυο πλευρές του δημοψηφίσματος στο ΗΒ, είτε χρησιμοποιεί αριστερή φρασεολογία, είτε μια δεξιά πατριωτική γλώσσα, δεν παρέχει μια εποικοδομητική απάντηση στα παραπάνω προβλήματα. Αντίθετα, ηθελημένα ή όχι, προωθούνται ο σωβινισμός και η ξενοφοβία. Και οι δύο πλευρές επιθυμούν να κλείσουν τις πόρτες της Ευρώπης - φρούριο στους απελπισμένους πρόσφυγες -τα θύματα των αυτοκρατορικών σχεδίων των δυτικών δυνάμεων στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική. Και οι δυο πλευρές φαίνονται ταγμένες στο ίδιο νεοφιλελεύθερο πλαίσιο, που καταστρέφει κάθε προοπτική ανάκαμψης, αυξάνοντας την πιθανότητα για μια μεγαλύτερη και βαθύτερη κρίση. Αυτά είναι τα καίρια ζητήματα για το ΗΒ και άλλες ευρωπαϊκές χώρες, που περιμένουν απελπισμένα άμεσες λύσεις. Για πρώτη φορά στο πρόσφατο παρελθόν, ο αριθμός των εργαζόμενων οικογενειών, που ζουν σε συνθήκες φτώχειας, υπερβαίνει αυτές που δεν έχουν δουλειά, σύμφωνα με το Γραφείο Παρακολούθησης Προϋπολογισμού. Η όποια μικρή ανάπτυξη παρατηρήθηκε στο ΗΒ δεν προήλθε από επενδύσεις ή παραγωγή, αλλά τροφοδοτήθηκε από την οικιακή κατανάλωση. Σύμφωνα με το Debt Charity (μια ένωση δανειοληπτών και καταναλωτών), το ποσοστό των χρεών από δάνεια με βάση μελλοντικά έσοδα αυξήθηκε από 3,7% το 2009 σε σχεδόν 20% το 2014. Αυτά τα επείγοντα ζητήματα για την Ευρώπη δεν αποτελούν αντικείμενο συζήτησης στο διάλογο περί της παραμονής η μη στην ΕΕ. Αυτό που χρειάζεται επειγόντως αυτή η χώρα είναι μια μακροπρόθεσμη θεώρηση για την οικοδόμηση μιας βιώσιμης οικονομίας. Είναι ζήτημα πολιτικής βούλησης το αν και πώς οι πόροι του ΗΒ θα διοχετευθούν σε επενδύσεις για έργα υποδομής, στη στέγη, στην πράσινη οικονομία, τις μεταφορές και την εκπαίδευση. Δεν υπάρχει τίποτα πιο επιτακτικό απ’ αυτό! Το δημοψήφισμα για την ΕΕ είναι, απλά, ένας αντιπερισπασμός από τα πραγματικά ζητήματα που μας κοιτάζουν κατάματα. Είναι ένας γιγαντιαίος αντιπερισπασμός, ενορχηστρωμένος από ανταγωνιστικά τμήματα της οικονομικής και πολιτικής άρχουσας τάξης.
*Ο Bulent Gokay είναι καθηγητής Διεθνών Σχέσεων και Πρόεδρος της Σχολής Πολιτικών, Διεθνών Σχέσεων και Φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο του Keele. Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο opendemocracy.net στις 21/05/2016
Μετάφραση: Πέτρος Κοντές