Του Κώστα ΓαβρόγλουΠολλά θα μάθουμε όσο περνάει ο χρόνος από την ημέρα της απόπειρας του στρατιωτικού πραξικοπήματος στην Τουρκία. Οι διώξεις και οι συλλήψεις συνοδεύονται από το ξετύλιγμα ενός αφηγήματος που πρέπει να εδραιωθεί για για να αποτελέσει την επίσημη εκδοχή ως προς το τι «ακριβώς» έγινε. Συγκροτείται, δηλαδή, η επίσημη εκδοχή, η οποία και πρέπει να δικαιολογεί όλα όσα ακολούθησαν την αινιγματική εκείνη νύχτα. Πέρα, λοιπόν, από τον πρωτοφανή αριθμό απολύσεων και συλλήψεων, τίποτα από όσα λέγεται και γράφεται για το πώς σχεδιάστηκε το πραξικόπημα δεν είναι αξιόπιστο.
Όσα, όμως, γίνονται μας βοηθάνε να κατανοήσουμε ακόμη περισσότερο τον χαρακτήρα του καθεστώτος Ερντογάν.
Νεκροί χωρίς αριθμόΤο καθεστώς προχώρησε σε κάτι, με πολύ ιδιόμορφες συνδηλώσεις: όπως επαναλαμβάνεται από όλα τα επίσημα χείλη, στους 265 νεκρούς και χιλιάδες τραυματίες δεν περιλαμβάνονται οι νεκροί των ηττημένων. Μέχρι τώρα στις καθημερινές εμπλοκές στη νοτιοανατολική Τουρκία τα επίσημα ανακοινωθέντα ανέφεραν τον αριθμό των «ηρωικά πεσόντων» και των «νεκρών του εχθρού». Σήμερα οι νεκροί που ανήκαν στους «άλλους» δεν έχουν την τύχη να είναι ούτε καν αριθμοί.
Ακόμη, όμως, πιο ανατριχιαστική είναι η ανακοίνωση του επικεφαλής των θρησκευτικών υποθέσεων, ο οποίος –ιερωμένος ο ίδιος—δήλωσε ότι το ανώτατο θρησκευτικό συμβούλιο αποφάσισε πως απαγορεύεται η θρησκευτική τελετή για τις κηδείες των «άλλων».
Η διαχείριση, λοιπόν, της επομένης του πραξικοπήματος, προσέδωσε εντελώς νέες διαστάσεις στην έννοια της περιφρόνησης. Είναι σίγουρο ότι οι ανθρωπολόγοι και οι μελετητές διαφορετικών πολιτισμικών ομάδων θα έχουν πολλά στοιχεία για να επιχειρηματολογήσουν ότι μια τέτοιου είδους ανωνυμία των νεκρών μπορεί και να αποτελεί, τελικά, την «ουσία» της εσχάτης των ποινών.
Κεμάλ και ΕρντογάνΗ επόμενη, όμως, του πραξικοπήματος ανέδειξε, νομίζω, μία ιδιόμορφη συγγένεια του ερντογανικού καθεστώτος με τον κεμαλισμό. Η αναφορά στον Ερντογάν ως Σουλτάνου πριν και μετά την απόπειρα πραξικοπήματος, αποτελεί μία, μάλλον, αποπροσανατολιστική αναφορά. Αντιθέτως, ο Ερντογάν έχει ένα κοινό χαρακτηριστικό με τον κεμαλισμό. Δύσκολα μπορεί κανείς να καταλάβει πολλές πτυχές της σημερινής Τουρκίας αν δεν θέσει στον πυρήνα του κεμαλισμού τον ακραίο αυταρχισμό και τον εθνικισμό. Μπορεί να ακούγεται αντιφατικό, αλλά ο πυρήνας του κεμαλισμού ήταν ο ακραίος αυταρχισμός, η περιφρόνηση της δημοκρατίας, ο απόλυτα ελεγχόμενος πολυκομματισμός, ένας επιθετικός αντικομμουνισμός και η συγκρότηση μιας κοινωνίας όπου οι μειονότητες θα ήταν υπό συνεχή διωγμό. Οι σφαγές όσων μειονοτήτων τόλμησαν να ξεσηκωθούν ενάντια στον Κεμάλ, είναι πια πολύ καλά τεκμηριωμένες.
Η αποτυχία του κεμαλικού εγχειρήματος δεν οφείλεται στην αναβίωση του ισλάμ. Η αποτυχία του κεμαλισμού οφείλεται στην παντελή έλλειψη σεβασμού στα δημοκρατικά ιδεώδη, που κάνει τόσο πιο εύκολη την αναβίωση του ισλάμ. Προφανώς και δεν πρόκειται για μία μηχανιστικά αιτιακή σχέση. Το σημαντικό, όμως, είναι να αποδεσμευτούμε από την μάλλον αδιέξοδη ανάλυση ότι η κατανόηση της πρόσφατης ιστορίας της Τουρκίας γίνεται αποκλειστικά μέσα από την σύγκρουση των «αντιδραστικών δυνάμεων» με τον κεμαλισμό, που σε αυτήν την ανάλυση αντιπροσωπεύεται από τον Στρατό.
Τα φτωχά στρώματαΥπάρχει, βέβαια, μία μεγάλη διαφορά ανάμεσα στον Κεμάλ και στον Ερντογάν: Οι διαφορετικές κοινωνικές αναφορές τους, η διαφορετική κοινωνική βάση της εξουσίας τους. Τα φτωχά στρώματα δεν αποτέλεσαν στήριγμα του κεμαλισμού. Αντιθέτως, σήμερα αποτελούν την ραχοκοκκαλιά του καθεστώτος Ερντογάν. Και αυτό δεν είναι μόνον επειδή αποδέχεται και ενισχύει τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις, αλλά επειδή κατάφερε και έφτιαξε ένα τεράστιο δίκτυο πρόνοιας εξασφαλίζοντας συσσίτια και ένα τεράστιο φάσμα παροχών. Από το δίκτυο αυτό υπολογίζεται ότι ευεργετούνται 24 εκατομμύρια πολίτες!
Αυτός, όμως, που είχε δει την απίστευτη δυναμική μιας τέτοιας κοινωνικής δικτύωσης ήταν ο Γκιουλέν και ο οποίος είχε δημιουργήσει τα δωρεάν φροντιστήρια αλλά και την οργάνωση του, Hizmet, που σημαίνει η ταπεινή προσφορά υπηρεσίας. Η διαμάχη με τον Γκιουλέν ήταν μία διαμάχη για το ποιος θα ιδιοποιηθεί τα φτωχά κοινωνικά στρώματα ως το στήριγμα της πολιτικής του εξουσίας. Μια διαμάχη, με άλλα λόγια, που αφορούσε την κοινωνική βάση μιας νέου τύπου εξουσίας στην Τουρκία. Νικητής σε αυτήν τη διαμάχη αναδείχθηκε ο Ερντογάν. Ο Γκιουλέν, όμως, είχε προσδώσει σε αυτά τα στρώματα την πολιτική τους ταυτότητα, την εν δυνάμει δυναμική τους. Για αυτό και είναι τόσο λυσσαλέα η επίθεση εναντίον του από πλευράς του Ερντογάν, αφού τα στρώματα που τον στηρίζουν πρέπει να πειστούν ότι αυτός που τους έφερε στο προσκήνιο είναι, σήμερα, ο υπονομευτής τους.
Οι αντιδράσεις του καθεστώτος στο πραξικόπημα, τραγικές σε προσωπικό επίπεδο για χιλιάδες ανθρώπους, θα συνεχίσουν να μας δίνουν υλικό για την πληρέστερη κατανόηση πολλών πλευρών μιας εξαιρετικά σύνθετης κοινωνίας και της πολιτικής της εξουσίας.