«Μια προδοσίαv φριχτή κι αλλόκοτ’ η ζωή του»*Δεν ήταν –και ευτυχώς– πολύ θερμός ο Ιούλιος φέτος, έτσι που να καθίσταται αληθής ο στίχος του ποιητή «επύρωνε θείος Ιούλιος μήνας». Άλλες πυρές ήρθαν να ταράξουν τις ζωές μας όμως κατά τη διάρκειά του και να τον κάνουν να διεκδικεί πρωτεία στη σκληρότητα και τον πόνο. Κι όσο η αδικία θα απλώνει, όσο η πείνα και η ανέχεια λαών ολόκληρων θα γίνεται ο πλουτισμός των λίγων, όσο η ανθρώπινη ζωή θα κοστίζει φτηνά –στα εργοστάσια, στα χωράφια και στα μπορντέλα– κι όλο και πιο φτηνή θα γίνεται, όσο θα συνηθίζουμε τα πολλά μηδενικά στους αριθμούς της εξαθλίωσης και του πόνου, όσο η αμάθεια θα κυριαρχεί και θα σκεπάζει βαριά την ορθή κρίση, ποιος φταίει και ποιος είναι στ’ αλήθεια ο εχθρός, ο φανατισμός θα βρίσκει θύματα και αυτά θα σηκώνουν φονικό χέρι απέναντι σε άλλους αθώους κι ο φαύλος κύκλος θα συνεχίζει, μίσος και έρεβος, γιατί έτσι νικά το σκοτάδι, έτσι γεμίζει τα χρηματοκιβώτιά του, έτσι πληθαίνει τη δύναμη και την εξουσία του.
Λίγο απασχολεί τις κοινωνίες της Ευρώπης η Αφρική. Λες και η ήπειρος αυτή, με την υπέροχη φύση και τους παράξενους λαούς που την κατοικούν, συρρικνώνεται στο βόρειο τμήμα της και μόνο, αυτό που συνδέεται άμεσα με το προσφυγικό. Την Αφρική και τα βάσανά της –στην πλειονότητά τους προκεκλημένα από την αδηφάγα εκμετάλλευση της Δύσης– μας θύμισε η παράσταση «Ruinned» στο πλαίσιο του Φεστιβάλ της Αθήνας.
Το έργο της Λιν Νότατζ, που διαπραγματεύεται την ιστορία ενός «σπιτιού» από κοπέλες που έχουν υποστεί βιασμούς και βασανιστήρια κατά τη διάρκεια του φονικού εμφύλιου του Κογκό, ήρθε με βραβείο Πούλιτζερ (2009). Δεν είχα ποτέ εμπιστοσύνη στα βραβεία. Ως θέμα είναι συγκλονιστικό. Αγγίζει μια τεράστια γκάμα οδυνηρών θεμάτων με κέντρο τη μοίρα των γυναικών στον πόλεμο. Η διαπραγμάτευση της Νότατζ όμως είναι φλύαρη, συναισθηματική, αποδυναμώνει τα θέματά της: ούτε η προσωπική περιπέτεια της κάθε κοπέλας αναδεικνύεται ψαγμένη στο ψυχολογικό βάθος που της αρμόζει ούτε η πολιτική ανάλυση ξεπερνά την κοινοτοπία και το αυτονόητο. Παρ’ όλ’ αυτά, από τη στιγμή που μπορεί να προκαλέσει προβληματισμούς για την κατάσταση στην Αφρική, να επαναθέσει το θέμα πολέμων όπως αυτός του Κονγκό –ίσως ο βιαιότερος και φονικότερος εμφύλιος στην Αφρική των τελευταίων αιώνων– και να μας κάνει να σκεφτούμε τι κάνουμε και τι δεν κάνουμε γι’ αυτό, να μας αναγκάσει να δούμε κατάματα τη μοίρα των γυναικών στον πόλεμο –το σώμα τους αποτελεί ένα άλλο πεδίο μάχης, βιάζεται ανελέητα για να νικηθεί ο άντρας τους, να ταπεινωθεί η χώρα τους– το έργο της Νότατζ είναι χρήσιμο, όπως χρήσιμο ήταν το επίσης αδύναμο έργο της Υβ Ένσλερ «Παράπλευρες απώλειες» που είχε ανεβάσει πριν από χρόνια ο Πέτρος Νάκος, για την Βοσνία αυτό. Το θέμα πάντως περιμένει ένα τολμηρό συγγραφέα που θα πάει ακόμα πιο πέρα από τον Άριελ Ντόρφμαν στο «Θάνατο και την Κόρη».
Χρειάζεται πιο σφιχτή δομήΟμολογώ ότι δεν γνωρίζω τη δουλειά της Γιούλας Μπούνταλη –είναι η πρώτη φορά που την παρακολουθούσα– πράγμα που στερεί τη δυνατότητα μιας συγκριτικής κριτικής προσέγγισης. Η παράσταση ήταν συνσκηνοθεσία δική της και του Denis Reid –για τον οποίο γνωρίζουμε πως έχει στο ενεργητικό του καλές δουλειές σε όλα τα είδη θεάτρου τόσο ως σκηνοθέτης όσο και ως ηθοποιός. Οι σκηνοθέτες όφειλαν να περιορίσουν το φλύαρο κείμενο και να σφίξουν τη δομή, πράγμα που θα δυνάμωνε τις εικόνες και θα έδινε ζωή στους σχηματικούς χαρακτήρες. Προτίμησαν να ακολουθήσουν μια κινηματογραφική προσέγγιση –την προτείνει το ίδιο το έργο άλλωστε– που θύμιζε νουάρ του μεσοπολέμου. Φιλότιμες προσπάθειες των ηθοποιών να αποδώσουν τους ήρωές τους στο ανάποφάσιστο κλίμα ανάμεσα στον κινηματογράφο και το θέατρο –δεν βοηθήθηκαν ωστόσο και από τη μεγάλη έκταση της σκηνής στην οποία διαδραματιζόταν η παράσταση. Λειτουργικές οι μουσικές επιλογές του Boy (Αλ. Βούλγαρης).
«Φιλονικία» του ΜαριβώΤη «Φιλονικία» του Μαριβώ ανέβασαν, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ επίσης, οι ΑΤΟΝΑΛ σε σκηνοθεσία της Σοφίας Μαραθάκη –που το χειμώνα μας έδωσε ένα καλό δείγμα της δουλειάς της με το «Ο Φίλιπ Γκλας αγοράζει μια φρατζόλα ψωμί».
Οι τακτικοί αναγνώστες της σελίδας ξέρουν την αδυναμία του «Θεατή» στο γαλλικό 18ο αιώνα. Ο Μαριβώ υπήρξε ένας αδικημένος των καιρών του συγγραφέας, τα έργα του γνώριζαν συνήθως την αποτυχία. Όπως, καλή ώρα, η περί ης ο λόγος «Φιλονικία», που ανέβηκε για μια μόνο παράσταση τον Οκτώβριο του 1744 και κατέβηκε αμέσως μετά. Κι όμως ολόκληρος ο 18ος αιώνας είναι κλεισμένος μέσα στο Μαριβώ: το πνεύμα, η χάρη, η διαστροφή, τα καπρίτσια της αριστοκρατίας, τα νέα θέματα που εισβάλουν δυναμικά και προκαλούν σε ατέλειωτα παιχνίδια του νου.
Στο μονόπρακτο αυτό αίφνης, δύο αριστοκράτες, ο Πρίγκιπας και η φίλη του Ερμιάν, τσακώνονται παιχνιδιάρικα ποιο φύλο απατάει πρώτο το άλλο. Η απάντηση έρχεται μέσα από ένα πείραμα, ένα πείραμα όμως που γίνεται πάνω σε ανθρώπους: κάπου μακριά τέσσερα παιδιά έχουν ανατραφεί από δύο παιδαγωγούς απολύτως απομονωμένα από οποιοδήποτε κοινωνικό ή πολιτιστικό ερέθισμα, εκτός της γνώσης της γλώσσας, το μόνο στοιχείο πολιτισμού που διακόπτει την κυριαρχία της φύσης. «Άγραφα χαρτιά» των κοινωνικών συμβάσεων, χωρίς καν την υποψία ότι μπορεί να υπάρχουν άλλα πλάσματα στον κόσμο, οι «αθώοι πρωτόγονοι» λίγο αργότερα του Ρουσώ. Σκληρό το πείραμα –που στα χρόνια αυτά, του Διαφωτισμού αρχίζει να κερδίζει έδαφος ως επιστημονική πρακτική– στην πραγματικότητα μια τέτοια απομόνωση επηρεάζει αρνητικά την ψυχοδομή. Ποιος έχει δικαίωμα να παίζει με την ψυχή των ανθρώπων, ποιος τους βλέπει χρηστικά; Μα βέβαια, η άρχουσα τάξη. Τα τέσσερα παιδιά βγαίνουν από τον τόπο απομόνωσής τους και ο Μαριβώ συντάσσει άθελά του ένα δοκίμιο μοντέρνας ψυχολογίας: το στάδιο του καθρέφτη, εδώ ένα ρυάκι, και ο ναρκισσισμός, η εικόνα και το πρωτότυπο, το πορτρέτο που η κάθε κοπέλα χαρίζει στον αγαπημένο της, το εγώ και ο άλλος.
Το γλέντι είναι όμως όταν συναντιούνται ανά δύο, αγόρι-κορίτσι, και ερωτεύονται ακαριαία. Τότε ανοίγει όλη η παλέτα της κυρίαρχης αντίληψης της εποχής για τις σχέσεις των δύο φύλων. Ένα κουβάρι αισθημάτων, καταστάσεων και εμπλοκών, τα ζευγάρια –πάντα ετερόφυλα βεβαίως– θα αλλάξουν ξανά και ξανά, μέχρι το τέλος, τότε που η απάντηση στο αρχικό ερώτημα είναι πως και τα δύο φύλα εξίσου αδυνατούν να μείνουν πιστά στο ταίρι τους.
Ευφάνταστη, χαρούμενη παράστασηΗ Σοφία Μαραθάκη έστησε μια παράσταση ανάλαφρη, χαρούμενη, ευφάνταστη, με χιούμορ, γεμάτη κίνηση (γεωμετρημένη ως παρτίδα μπιλιάρδου, με πινελιές φάρσας και μπουλβάρ, από την Βρ. Σολωμού) και χρώματα (σκηνικό Κ. Ζαμάνης, κοστούμια Εύα Μαραθάκη) με προσεγμένους φωτισμούς (Σάκης Μπιρμπίλης). Δεν θέλησε να ασχοληθεί με την πολιτική πλευρά που τελείως υπαινικτικά σκιαγραφήσαμε παραπάνω, παρότι την προβλημάτιζε η ηθική της εξουσίας που πήγαζε από το πείραμα – όπως φάνηκε από την επιλογή των δύο επιπέδων στα οποία χωρίστηκε η σκηνή: στο επάνω, εν είδει μυστικού θεωρείου, οι δύο αριστοκράτες παρακολουθούν ως παράσταση τις εξελίξεις. Επικεντρώθηκε στις καταστάσεις και στις ψυχικές εναλλαγές των νεαρών ηρώων, στον έρωτα κυρίως, όπως δείχνουν τα κείμενα που διάλεξε για να σχολιάσει τα τεκταινόμενα (στο μεγαλύτερο μέρος τους από τα περίφημα «Αποσπάσματα ερωτικού λόγου» του Ρολάν Μπαρτ) διά στόματος των παιδαγωγών.
Στην ευρυθμία και τη χάρη της παράστασης πρωτεύοντα ρόλο έπαιξαν βεβαίως οι ηθοποιοί: Μιχάλης Βαλάσογλου, Λήδα Κουτσοδασκάλου, Σοφία Μαραθάκη, Κωνσταντίνος Παπαθεοδώρου, Φωτεινή Παπαχριστοπούλου, Καλλιόπη Σίμου, Γιώργος Σύρμας και Δημήτρης Τσιγκριμάνης. Όλοι τους είχαν ζωντάνια, κέφι, εφευρετικότητα. Ίσως πάντως θα έπρεπε να πούμε ένα λόγο παραπάνω για τον Κ. Παπαθεοδώρου και τις εκφραστικές αποχρώσεις του λόγου του και την Καλλιόπη Σίμου για την προσεγμένη χαρίεσσα κίνησή της.
Ελπίζουμε ότι οι ΑΤΟΝΑΛ θα ανεβάσουν κάπου το χειμώνα αυτή τη δουλειά τους για όσους δεν πρόλαβαν να την δουν στο Φεστιβάλ.
Μαρώ Τριανταφύλλουmaro33@otenet.gr* Από το ποίημα «Δεν υπάρχει αγάπη ευτυχισμένη» του Λ. Αραγκόν.